Муҳаммад Шайбонийхон Мовароуннаҳрда ҳокимиятни эгаллагач, унинг олдида нафақат ҳарбий-сиёсий, балки ўта мураккаб ижтимоий-иқтисодий вазифалар ҳам турарди.

Асрлар давомида шаклланган ва муайян даражада издан чиққан давлат бошқарув тизимини қайта йўлга қўйиш, айниқса, жамиятнинг маънавий-маърифий ҳаётида муҳим ўрин тутган вақф мулклари масаласини тартибга солиш шулар жумласидан эди. Фазлуллоҳ ибн Рўзбехоннинг ноёб асари – “Меҳмонномайи Бухоро” бизга Шайбонийхоннинг бу соҳада амалга оширган, лекин шу пайтгача бироз эътиборидан четда қолиб келган муҳим бир ислоҳоти ҳақида қимматли маълумот беради.

Вақф – муайян бир хайрли мақсад (масалан, масжид, мадраса, шифохона фаолиятини таъминлаш) учун давлат ёки хусусий шахслар томонидан ажратилган ва дахлсиз деб эълон қилинган мулкдир. Асрлар давомида Мовароуннаҳрдаги илм-фан ва маърифат марказлари – Бухоро, Самарқанддаги юзлаб мадрасалар айнан шу вақф мулкларидан келадиган даромад ҳисобига фаолият юритган. Бироқ темурийлар сулоласининг сўнгги йилларидаги сиёсий беқарорлик ва марказий ҳокимиятнинг заифлашуви бу тизимга ҳам ўз салбий таъсирини ўтказмай қолмаган эди. Вақф мулкларидан фойдаланишда суиистеъмолликлар, мадраса мударрислари ва талабаларига ажратиладиган нафақаларнинг (стипендияларнинг) ўз вақтида берилмаслиги каби ҳолатлар кўпайган эди.

“Меҳмонномайи Бухоро” асарида қайд этилишича, Шайбонийхон ҳокимиятни мустаҳкамлагач, биринчи навбатда айнан шу масалага жиддий эътибор қаратади. У бутун мамлакат бўйлаб вақф мулкларини тўлиқ тафтишдан ўтказиш ҳақида махсус фармон беради. Бу тафтишдан мақсад – вақф мулкларининг аниқ ҳисобини олиш, улардан келаётган даромадларнинг тўғри тақсимланаётганини назорат қилиш ва энг муҳими – илм аҳли, яъни мадраса мударрислари ва талабаларининг моддий аҳволини яхшилаш эди.

Ибн Рўзбехоннинг ёзишича, хон бу масалага шунчалик жиддий қараганки, у ҳатто мадраса талабаларининг даражаларини ва уларга тайинланган стипендиялар миқдорини ҳам шахсан ўзи текшириб чиққан. Бу ҳолат Шайбонийхоннинг нафақат моҳир саркарда, балки таълим ва илм-фан тараққиёти ҳақида қайғурган оқил давлат арбоби бўлганини яққол кўрсатади. У яхши тушунганки, давлатнинг қудрати фақат кучли қўшин билан эмас, балки билимли ва маърифатли авлод билан ҳам ўлчанади. Мадрасалардаги таълим тизимининг узлуксизлиги ва сифати эса бевосита уларнинг моддий таъминотига боғлиқ эди.

Шайбонийхоннинг бу ислоҳоти бир неча муҳим натижаларга олиб келган. Биринчидан, вақф тизимидаги кўплаб суиистеъмолликларга чек қўйилган ва тартиб ўрнатилган. Иккинчидан, мадрасаларнинг моддий базаси мустаҳкамланган, мударрислар ва талабаларнинг ижтимоий ҳимояси кучайтирилган. Бу эса, ўз навбатида, Мовароуннаҳрда илм-фаннинг қайта юксалишига, янги олимлар авлодининг етишиб чиқишига замин яратган. Бу ислоҳот Шайбонийхон ҳокимиятининг маънавий-мафкуравий пойдеворини мустаҳкамлашга хизмат қилган муҳим қадам бўлган.

Шундай қилиб, “Меҳмонномайи Бухоро” бизга Шайбонийхоннинг тарих саҳифаларидан етарлича ўрин олмаган яна бир хизматини – таълим соҳасидаги ислоҳотчилигини очиб беради. Бу факт унинг шахсиятига янгича назар ташлашга, уни нафақат сулола асосчиси, балки илм-маърифат ҳомийси ва адолатли ҳукмдор сифатида ҳам қадрлашга ундайди.

Алишер Эгамбердиев тайёрлади, ЎзА