Мусиқа инсоният тарихининг шундай бир қатламики, унда сўз билан ифодалаб бўлмайдиган туйғулар, бутун бир даврнинг руҳи муҳрланган бўлади. Биз аждодларимизнинг олис ўтмишдаги ҳаётини кўпинча қурол-яроғлар, меҳнат асбоблари ёки меъморий иншоотлар орқали тасаввур қилишга ўрганганмиз. Бироқ, Амударёнинг қадимги ўзани яқинидаги саҳро бағрида жойлашган бир мўъжазгина сопол парчаси бу тасаввурларни бутунлай ўзгартириб, икки ярим минг йил аввалги аждодларимизнинг нозик диди ва юксак маънавиятидан дарак беради. Бу – ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида қадимдаёқ арфа чолғу асбобидан фойдаланилганини тасдиқловчи ҳозирча энг қадимий далилдир.

Бу ноёб топилма машҳур археолог Сергей Толстов раҳбарлигидаги Хоразм археологик-этнографик экспедицияси томонидан аниқланган Кўйқирилганқалъа ёдгорлиги билан боғлиқ. Милоддан аввалги IV асрга оид бу иншоот шунчаки бир истеҳком эмас, балки диаметри қарийб 45 метр бўлган, мураккаб меъморий ечимга эга, марказий бино ва уни ўраб турган ҳалқасимон йўлаклардан иборат улкан мажмуадир. Унинг астрономик кузатувлар, диний маросимлар ва, эҳтимол, шоҳона дахма сифатида хизмат қилгани ҳақидаги тахминлар, қадимги Хоразмнинг ижтимоий-маданий ҳаёти нечоғли ривожланганини кўрсатади. Айнан шундай мураккаб ва сирли мажмуадан топилган сопол идиш парчасидаги тасвир тарихчилар учун кутилмаган кашфиёт бўлган эди.

Сопол парчасига ўйиб чизилган тасвирда катта бурчакли арфа акс этган. Бу шунчаки оддий тасвир эмас, балки ўша давр мусиқа маданиятининг юксак даражасидан гувоҳлик берувчи “тарихий ҳужжат”дир. Арфа – ясалиши мураккаб, созланиши нозик дид талаб қиладиган чолғу асбоби. Унинг мавжудлиги жамиятда нафақат бундай асбобни ясай оладиган ҳунармандлар, балки уни чала оладиган созандалар қатлами ҳам шаклланганини англатади. Демак, мусиқа қадимги Хоразм аҳолиси учун шунчаки бир эрмак эмас, балки диний маросимлар, сарой тадбирлари ва ижтимоий ҳаётнинг ажралмас қисми бўлган. Кўйқирилганқалъанинг ўзига хос вазифаларидан келиб чиқилса, бу мусиқа муқаддас маросимларга жўр бўлганини тахмин қилиш мумкин.

Тасвирдаги бурчакли арфанинг пайдо бўлиши ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Бу турдаги арфалар қадимги дунёнинг энг ривожланган тамаддун марказлари – Месопотамия ва Мисрда кенг тарқалган эди. Хоразмдан топилган бу тасвир, милоддан аввалги биринчи минг йилликда Марказий Осиё минтақаси Яқин Шарқнинг юксак маданиятлари билан узвий алоқада бўлганини, маданий ютуқлар алмашинуви фаол кечганини яна бир бор исботлайди. Бу, ўз навбатида, Ўрта Осиё, жумладан, қадимги Ўзбекистон ҳудуди жаҳон тамаддунининг қайноқ чорраҳаларидан бирида жойлашгани ва умумбашарий жараёнлардан четда қолмаганини кўрсатади.

Шундай қилиб, Хоразм воҳасининг қумликлари остида асрлар давомида яшириниб ётган кичик бир сопол парчаси бизга улкан тарихий манзарани чизиб беради. У нафақат ўзбек заминида мусиқа санъатининг илдизлари нақадар чуқур эканини кўрсатади, балки милоддан аввалги IV – III асрларда – бундан қарийб 2400 йил аввал бу ерда яшаган аждодларимизнинг ўтроқ турмуш тарзига ўтган, мураккаб диний-фалсафий қарашларга эга, нозик санъатдан баҳраманд бўла оладиган ва дунёнинг бошқа буюк тамаддунлари билан мулоқотда бўлган юксак маданиятли жамият бўлганини тасдиқлайди. Бу топилма – шунчаки бир археологик артефакт эмас, балки ўзбек давлатчилиги ва маданиятининг пойдевори қанчалар мустаҳкам эканининг ёрқин тимсолидир.

Алишер Эгамбердиев тайёрлади, ЎзА