Buxoro vohasining cheksiz kengliklarida ko‘milib yotgan ulkan inshootning qoldiqlari bugun ham o‘zining sirli jozibasi bilan tadqiqotchilarni hayratga soladi. Mahalliy aholi tomonidan “Kampir devor” deya ataladigan, ilmiy adabiyotlarda esa “Kanpirak devori” nomi bilan tanilgan bu mudofaa tizimi shunchaki tosh va g‘ishtdan iborat devor emas. U o‘z davrining eng yirik va murakkab me’moriy loyihalaridan biri bo‘lib, Movarounnahr tarixining eng ziddiyatli va o‘zgaruvchan davrlaridan birining jonsiz guvohidir. Uning tarixi nafaqat o‘zbek davlatchiligi ildizlarini, balki ajdodlarimizning o‘z Vatanini himoya qilish va o‘zligini saqlab qolish yo‘lidagi mislsiz sa’y-harakatlarini ham o‘zida mujassam etadi.
Bu ulkan devorning nima uchun va kim tomonidan qurilgani haqidagi ilk va eng ishonchli ma’lumotlar X asr tarixchisi Muhammad Narshaxiyning mashhur “Buxoro tarixi” asarida uchraydi. Narshaxiyning yozishicha, Buxoro vohasini ko‘chmanchi qabilalarning bosqinlaridan himoya qilish maqsadida qurilgan bu devorning bunyodkorligi hijriy 166 (milodiy 782/783) yilda boshlanib, hijriy 215 (milodiy 830/831) yilda yakunlangan. Ko‘rinib turibdiki, devorning qurilishi yarim asrga yaqin vaqt davom etgan. Bu uning naqadar ulkan miqyosdagi loyiha bo‘lganidan dalolat beradi. Devorning poydevori 12 metr kenglikda bo‘lib, har 4 – 10 metr masofada qudratli burjlar bilan mustahkamlangan. Bunday murakkab inshootni barpo etish o‘sha davr uchun juda katta mablag‘, mehnat resurslari va yuksak muhandislik bilimini talab qilgan.
Biroq devorning qurilishiga faqat tashqi xavflargina sabab bo‘lmagan. Uning bunyod etilishi bevosita VIII – IX asrlarda Movarounnahrni larzaga keltirgan qo‘zg‘olonlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Ajablanarlisi shundaki, Arab xalifaligining o‘zi bu kabi qo‘zg‘olonlarni bostirishda ko‘chmanchi turkiy qabilalarning yollanma kuchlaridan keng foydalangan. Shunday ekan, bir tomondan xalq qo‘zg‘olonlarini bostirish uchun ko‘chmanchilardan foydalanib, ikkinchi tomondan, ularning boshqa guruhlaridan himoyalanish uchun devor qurish o‘sha davr siyosiy manzarasining naqadar murakkab va ziddiyatli bo‘lganini ko‘rsatadi. Devorni saqlash va ta’mirlash ishlari mahalliy aholi zimmasiga og‘ir yuk bo‘lib tushgani va bu ularning noroziligiga sabab bo‘lgani ham tarixiy manbalarda qayd etilgan.
Kanpirak devori Markaziy Osiyodagi yagona mudofaa inshooti emas edi. Qadimgi Marg‘iyona vohasini o‘rab olgan “Antiox devori”, Toshkent vohasining shimolidagi “Kampir devor” va janubidagi “Jilon buzgan” kabi tizimlar, shuningdek, dunyoga mashhur Buyuk Xitoy devori yoki Rim imperiyasidagi Adrian devori kabi inshootlar o‘troq dehqonchilik sivilizatsiyalarining ko‘chmanchi dunyodan o‘zini himoya qilish uchun doimiy kurash olib borganining yorqin dalilidir. Kanpirak devori ana shu global tarixiy an’ananing Markaziy Osiyodagi eng yorqin namunalaridan biri sifatida ajralib turadi.
Xo‘sh, bunday ulkan va mustahkam devorning taqdiri nima bo‘ldi? Nega u vaqt o‘tishi bilan o‘z ahamiyatini yo‘qotdi? Javob yana o‘sha davrning siyosiy o‘zgarishlarida yashiringan. Somoniylar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi bilan Movarounnahrda yangi davr boshlandi. Endilikda mintaqani xalifalik noiblari emas, balki mahalliy sulola vakillari boshqara boshladi. Somoniylar amiri Ismoil Somoniy devorni ta’mirlash ishlarini to‘xtatish haqida buyruq beradi. Bu qaror shunchaki xo‘jalik masalasi emas, balki chuqur siyosiy ma’noga ega edi. Yangi, markazlashgan va qudratli davlat uchun bunday qimmatga tushadigan va faqat sust mudofaani ta’minlaydigan devorga ehtiyoj qolmagan edi. Somoniylar o‘z chegaralarini devorlar bilan emas, balki kuchli armiya va faol tashqi siyosat bilan himoya qilishni afzal bildi. Shu tariqa, bir paytlar Buxoro vohasining qalqoni bo‘lgan Kanpirak devori asta-sekinlik bilan tabiat va vaqt hukmiga taslim bo‘lib, xarobaga aylana boshladi.
Shunday qilib, Kanpirak devori shunchaki qadimiy xaroba emas, balki o‘zbek davlatchiligi tarixining muhim bir bosqichini o‘zida aks ettiruvchi monumental yodgorlikdir. Uning tarixi sulolalar to‘qnashuvi, mahalliy xalqning o‘z ozodligi uchun kurashi, ajdodlarimizning bunyodkorlik salohiyati va o‘zgaruvchan dunyoga moslasha olgan siyosiy dahosining timsolidir. Bugun bu devorning qoldiqlari bizga o‘tmish nafaqat kitoblarda, balki Vatanimizning har bir qarich tuprog‘ida, hatto asrlar changi ostida qolgan toshlarda ham yashashda davom etishini eslatib turadi.
Alisher Egamberdiyev tayyorladi, O‘zA