Келажак ва ўтмишга саёҳат. Бунинг имкони борлигини билармидингиз?

Инсон онгида вақтда ҳаракатланиш — келажакни олдиндан кўриш ёки ўтмишга қайтиш ғояси минг йиллардан бери мавжуд. Илмий фантастикада бу ғоя турли асарлар, фильмлар ва мультфильмлар орқали кенг ёритилган. Лекин бу фақат тасаввурми? Ёки замонавий илм бу борада ҳақиқий асосларга эгами?

Бугун назарий жиҳатдан исботланган келажак ва ўтмишга саёҳат қилиш имкониятлари ҳақида гаплашамиз.

Вақт саёҳати ҳақидаги илмий фикрлар, аввало, Альберт Эйнштейннинг нисбийлик назарияси билан боғлиқ. Унинг айтишича, вақт доимо бир хил тезликда ўтмайди — у гравитация ва ҳаракат тезлигига боғлиқ равишда секинлашиши мумкин. Бу физикада "вақт кенгайиши" (time dilation) деб аталади. Масалан, агар инсон ёруғлик тезлигига яқин ҳаракатланса, унинг учун вақт ердаги инсонларга нисбатан секинроқ ўтади. Бу назария келажакка саёҳат имконини назарий жиҳатдан тасдиқлайди.

Масалан, “Икки эгизак парадокси” — шундай машҳур тажрибаки, бир эгизак ракетада жуда тез ҳаракат қилса, иккинчиси ерда қолади. Уларнинг вақти фарқ қилади: ракетадан қайтганида у акасига қараганда ёшроқ бўлади. Бу – назарий асосланган вақтда келажакка саёҳат намунасидир.

Қора туйнуклар — жуда кучли гравитацияга эга фазовий объектлар. Эйнштейн назариясига кўра, улар атрофида вақт секинлашади. Агар инсон қора туйнук ёнида маълум вақт қолса ва кейин қайтса, унинг учун вақт оз ўтган бўлади, лекин ерда кўп йиллар ўтган бўлиши мумкин. Бу ҳам вақтда ҳаракатнинг бир шакли ҳисобланади.

Яна бир назарий йўл — wormholes орқали саёҳат. Бу фазо-вақт тузилмасидаги гипотетик "туннеллар" бўлиб, у ернинг икки нуқтасини қисқарган йўл орқали боғлаши мумкин. Агар бу туннеллар иккала вақт нуқтасини ҳам боғласа, назарий жиҳатдан инсон ўтмишга қайтиши мумкин бўлади. Аммо бу назарияларнинг амалда исботи йўқ, ва wormholesларни барқарор ҳолатда ушлаш жуда мураккаб муаммо.

Вақтда саёҳат ғояси билан боғлиқ энг катта муаммолардан бири – парадокслар. Энг машҳури — бобо парадокси (grandfather paradox): агар бир киши ўтмишга қайтиб, ўз бобосини ўлдирса, у ҳолда ўзи қандай туғилади? Бу каби парадокслар вақтда ўтмишга саёҳатни имконсиз қилишини таъкидловчи ғоялардан саналади.

Ҳозирда вақтда келажакка саёҳат — назарий жиҳатдан мумкин, лекин ўтмишга қайтиш — катта муаммоларга дуч келади. Илм-фан ҳозирча фақат назариялар асосида фикр юритмоқда, амалда эса бундай технологиялар мавжуд эмас. Бундан ташқари, энергия ва модда қонунлари бундай саёҳатларни амалга ошириш учун жуда катта чекловлар қўяди.

Вақтда саёҳат – инсонни қизиқтириб келаётган мавзулардан бири. Эйнштейн назариялари, гравитация таъсири, ва фазовий структуралар асосида келажакка саёҳат мумкин деб қаралса-да, ўтмишга қайтиш масаласи кўплаб илмий, назарий ва фалсафий муаммоларни келтириб чиқаради. Шунинг учун ҳозирча бу илмий фантастика билан илмий назариялар ўртасидаги сирли, аммо умидбахш ҳудудда қолмоқда.

<iframe width="560" height="315" src="https://www.youtube.com/embed/sKZND93xWT0?si=rVIQ6dLWSmhAqQe2" title="YouTube video player" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture; web-share" referrerpolicy="strict-origin-when-cross-origin" allowfullscreen></iframe>

Ирода Жўраева, Искандар Исматов, ЎзА