6 – 7 июль кунлари Рио-де-Жанейрода (Бразилия) 17-БРИКС саммити бўлиб ўтади. Бўлажак саммит биринчи марта 11 аъзо ва 10 шерик мамлакатдан иборат кенгайтирилган гуруҳни қабул қилади, бу БРИКС тарихидаги муҳим босқичдир.
Дастлаб 2006 йилда тўртта аъзо – Бразилия, Россия, Ҳиндистон ва Хитойдан иборат бўлган, 2011 йилда Жанубий Африка қўшилган БРИКС, 2024 йилдан 2025 йилгача олтита янги аъзони – Эфиопия, Миср, Эрон, Индонезия, Саудия Арабистони ва Бирлашган Араб Амирликларини қабул қилиб, “БРИКС плюс”га айланди. Қолаверса, БРИКС раҳбарлари 2024 йилда Россиянинг Қозон шаҳрида бўлиб ўтган саммитда БРИКС шерик мамлакати тоифасини яратишни маъқуллашди.
Ҳозирги вақтда БРИКСнинг 10 та шерик мамлакати мавжуд: Боливия, Беларусь, Куба, Қозоғистон, Малайзия, Нигерия, Таиланд, Уганда, Ўзбекистон ва Вьетнам. Янги аъзолар – Индонезия ва Вьетнамнинг қўшилиши гуруҳнинг Жануби-Шарқий Осиёга биринчи кенгайишини англатади.
Айни пайтда 11 аъзо мамлакат дунё аҳолисининг 40 фоиздан ортиғини, жаҳон нефть ишлаб чиқариши ва экспортининг 40 фоизини ва жаҳон савдосининг 40 фоизини ташкил этади.
Иштирок этувчи мамлакатлар учун БРИКСнинг кенгайиши кенгроқ бозор, қўшимча ресурслар, шу жумладан, энергия ва инвестициялар учун катта салоҳиятни англатади, чунки гуруҳ Глобал Жануб мамлакатлари ўртасидаги ҳамкорликни чуқурлаштириш, глобал иқтисодий манзарани янада адолатли қилиш ва халқаро бошқарувда ўз таъсирини кенгайтиришга интилмоқда.
БРИКСнинг кенгайиши нафақат унинг кучайган вакиллиги ва ривожланаётган глобал жозибасини таъкидлайди, балки глобал иқтисодий динамикада сезиларли ўзгаришлар рўй бераётганини ҳам билдиради. Мисол учун, иқтисодий ривожланиш ва қашшоқликни камайтиришнинг кучли драйвери бўлган халқаро савдо соҳасида БРИКС аъзолари ва бошқа ривожланаётган мамлакатлар ўртасидаги ҳамкорлик Жануб-Жануб савдосини сезиларли даражада ривожлантирди. Расмий савдо келишувлари мавжуд бўлмаса-да, БРИКС гуруҳ ичидаги савдони кенгайтирди ва анъанавий бозорларга қарамликни камайтирди, бу эса аъзо мамлакатларга бир-бирининг катта бозоридан фойдаланиш имконини берди.
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Саноат Ривожланиши Ташкилотининг 2025 йил февраль ойидаги сиёсий шарҳига кўра, 2002 йилдан 2021 йилгача барча БРИКС мамлакатларининг жами глобал савдоси етти баравардан кўпроқ ўсиб, 572 миллиард доллардан 4 триллион долларгача ошди.
Сўнгги йилларда БРИКС ичидаги савдо БРИКСга кирмайдиган мамлакатларга нисбатан сезиларли даражада тезлашди, бу гуруҳ ўзининг ўзаро тўлдирувчи таъминот занжирлари тармоғини шакллантириш ва савдо алоқаларини диверсификация қилиш йўлида сезиларли ютуқларга эришганини кўрсатади.
БРИКСга кирмайдиган ривожланаётган мамлакатлар учун БРИКС аъзолари ўртасидаги тезкор гуруҳ ичидаги савдо, унинг таъминот занжирлари тармоғи билан мустаҳкамланган, глобал қиймат занжирини ривожлантириш ва тараққиётни қўллаб-қувватлаш учун янги ўсиш имкониятларини яратиш учун жозибадор муқобил ҳамкорликни тақдим этади.
Ажабланарлиси шундаки, сўнгги икки ўн йилликда Жануб-Жануб савдоси БРИКС савдо тенденцияларига тақлид қилди. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Савдо ва Тараққиёт Конференцияси (UNCTAD) маълумотлари шуни кўрсатадики, 2007 йилдан 2023 йилгача Жануб-Жануб савдоси икки баравардан кўпроқ ўсиб, 2,3 триллион доллардан 5,6 триллион долларга етди, бу анъанавий савдо ҳамкорларига қарамликнинг камайишини, шу билан бирга ривожланаётган мамлакатлар учун янги имкониятларни яратди. БРИКСнинг Жануби-Шарқий Осиёга кенгайиши, глобал савдо маркази сифатида, минтақанинг энг йирик иқтисодиёти ва аҳолиси энг кўп бўлган Индонезиянинг қўшилиши ушбу клубга ва Жануб-Жануб савдосига қўшимча савдо салоҳиятини ва барқарор ва инклюзив глобал савдони кучайтиришни ваъда қилмоқда. Савдодан ташқари, гуруҳдаги ҳамкорлик кўпроқ инвестицияларни жалб қилиш ва глобал ўсишга биргаликда ҳисса қўшиш имкониятини беради.
2023 йилда Хитой дунёдаги энг яхши учта тўғридан тўғри хорижий инвестиция (ТТХИ) олувчилари қаторига кирди, Бразилия ва Ҳиндистоннинг ҳар бири тўғридан тўғри инвестицияларнинг сезиларли ўсишини қайд этди — тахминан 130 миллиард доллар ёки қарийб 20 фоиз. Бу БРИКСни, айниқса, ривожланаётган бозорларда тўғридан тўғри хорижий инвестиция ўсишининг асосий драйверига айлантиради. Қолаверса, ТТХИни қабул қилувчи йирик мамлакатлар – БАА, Саудия Арабистони, Индонезия ва Вьетнамнинг бирлашмага қўшилиши Яқин Шарқ ва Жануби-Шарқий Осиёда, хорижий капитал учун «қайноқ нуқта»да янги инвестиция имкониятларини очишга ёрдам беради.
UNCTADнинг тўғридан тўғри хорижий инвестиция бўйича маълумотлари БРИКСда йиллик инвестиция оқимининг 2001 йилдаги 84 миллиард доллардан 2021 йилда 355 миллиард долларгача, тўрт баравардан кўпроқ ошганини кўрсатади. Қолаверса, БРИКСнинг глобал ТТХИ оқимидаги улуши 2001 йилдаги 11 фоиздан 2021 йилда 22 фоизгача – икки баравар ошди.
Тўғридан тўғри хорижий инвестиция оқимларининг кенгайиши технологиялар трансфери ва капитал оқимларини осонлаштиради ва аъзо мамлакатларга иқлим ўзгаришини ўз ичига олган ривожланиш билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш имконини беради, BRICS охирги икки ўн йилликда иқтисодий таъсирининг сезиларли даражада кенгайишига макон бўлди ва глобал ўсишнинг асосий драйверига айланди.
Carnegie Endowment for International Peace маълумотларига кўра, 2000 йилдан бери бешта БРИКС мамлакатининг глобал ЯИМдаги улуши, харид қобилияти паритети бўйича ўлчанганда, 21 фоиздан қарийб 35 фоизгача кенгайди. Таққослаш учун: G7нинг улуши 43 фоиздан 30 фоизга тушди. 2018 йилда БРИКС глобал ЯИМдаги G7 улушидан харид қобилияти паритети бўйича ўзиб кетди ва 2024 йилга келиб, фарқ янада кенгайди. БРИКС 35 фоизни ташкил этди, G7 эса 30 фоизни ташкил этди. Бўлиб ўтиши кўзда тутилган БРИКС саммитидаги муҳокамаларда, кенгайган гуруҳ биринчи навбатда Жануб-Жануб савдоси, инвестиция ва молиялаштиришни қайта шакллантириш ва янада инклюзив глобал иқтисодий ландшафтга қандай ҳисса қўшиши мумкинли каби мавзуларга эътибор қаратилади.
Умиджон Қурбонов тайёрлади, ЎзА