Davlatimiz rahbari tomonidan qabul qilingan "Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida"gi Prezident qarori juda katta va beqiyos ilmiy meros qoldirib ketgan alloma ajdodimizning ta’limotiga yana bir karra teran ilmiy nigoh tashlashga sabab bo‘ldi.

Abu Mansur Moturidiy hayoti davomida Samarqanddan chiqmay, shogirdlariga musulmon ilohiyotining sir-asrorlarini, xususan, hanafiy mazhabining asl mazmun-mohiyatini, ya’ni Abu Hanifa ashobi e’tiqodini puxta mantiqiy asosda o‘rgatdi.

Abu Mansur Moturidiy dastlabki ma’lumotni o‘z otasi Muhammad ibn Mahmuddan, so‘ngra o‘sha davrdagi boshlang‘ich maktabdan oladi. Keyin u Samarqanddagi "Raboti g‘oziyon" masjidi qoshidagi madrasada tahsil olgan. U asosiy ilmini Samarqandda Abu Bakr Ahmad ibn Ishoq, Abu Nosir Ahmad ibn Abbos ("Faqih Samarqandiy" nomi bilan mashhur), Nusayr ibn Yahyo Balxiy, Muhammad ibn Muqotil Roziy singari o‘z davrining peshqadam ulamolaridan olgan va keyinchalik ular bilan bir qatorda turib fiqh va kalomdan dars bergan.

Moturidiy butun kuch-g‘ayratini hanafiy mazhabining kalomiy ta’limoti taraqqiyoti yo‘lida sarflagan. Uning ta’limotida inson yaratilgan mavjudotlar ichida eng yuqori tabaqada turuvchi, Yaratguvchining mukarram bandasi sifatida talqin etilgan bo‘lib, insonning aql-idroki imkoniyatlariga alohida urg‘u berilgan. Taniqli islomshunos olim Ubaydulla Uvatovning ta’rifiga binoan, kalom ilmi "diniy aqidalar va ularning asoslarini aqliy dalillar va isbotlar asosida talqin qilib, ulardagi har qanday shubhali, bir tomonlama qarashlarga barham beradigan ilm"dir. Shu nuqtai nazardan, Imom Moturidiy ham naqliy, ham aqliy dalillarga tayanib, xolis va mantiqan to‘g‘ri xulosalar chiqargan. Uning kalomiy yondoshuvi mutakallimlar ichida eng "oqilona-sivilizatsion" yondashuvdir, deb ta’riflangan. Chunki Moturidiy masalaga har taraflama, yetarli asos va dalillar bilan yondashib, e’tiqod qiluvchining qalbi va ishonchiga to‘g‘ri yo‘l topadigan, singadigan fikrlarni ilgari surgan. Ungacha kalomda faqat naqliy dalillarga suyanib xulosa chiqarish rasmi hukm surgan. Bu usul turli ziddiyatlarni bartaraf qilishga to‘liq yetarli bo‘lmagan. 

Ayni borada uning inson mohiyati xususidagi qarashlari e’tiborga molik. Moturidiy o‘z ta’limotida insonning aqlli mavjudot ekaniga qat’iy urg‘u bergan holda, Qur’oni karimning inson to‘g‘risidagi oyatlariga muvofiq uning faoliyati ilohiy hikmatga doxilligi, chunki qayerda hikmat namoyon bo‘lar ekan, o‘sha yerda insonning aqli uni anglovchi sifatida zohir bo‘lishini qayd etgan. Bu konsepsiya hozirgi zamon kosmologiyasida ilgari surilgan "antrop tamoyili"ni eslatadi. Unga ko‘ra, insonning koinotdagi bugungi o‘rni, dastlabki singulyar holatdan portlash yo‘li bilan chiqayotgan paytidagi holati bilan chambarchas bog‘langandir. Agar u paytda (ya’ni olamning yaratilish paytida) portlash jarayoni o‘zgacharoq bo‘lganida edi, bugungi kunimiz ro‘yobga chiqmas edi. Hammasi, dastlabki portlash lahzasida hisobga olingan. Koinot shunday vujudga kelganki (yaratilganki), taraqqiyotining muayyan bosqichida (10–15 mlrd. yil o‘tgach) koinotni kuzatuvchi, o‘rganuvchi inson yaratilgan. Ya’ni inson shu yaratilgan go‘zallikdan bahra oluvchi, aql-idrokka, axloqqa ega (yaratilgan) mavjudoddir. Bu mavjudotning missiyasida mazkur olamni asrash vazifasi ham bor, ya’ni inson yaratilgan olam muvozanatini saqlashga mas’uldir.

Imom Moturidiy konsepsiyasida inson imonga ega bo‘lib turib xatoga yo‘l qo‘yishi, osiy bo‘lishi ham mumkin. Lekin bu holatda u dindan chiqmaydi. Uning qilgan gunohini kechirish yoki kechirmaslik esa Allohning ixtiyorida. Shu sababli, Moturidiy insonlarni aql-idrokka ega bo‘lib turib, ya’ni bilib turib, gunohkor bo‘lmaslikka chaqiradi. Har bir xatti-harakatingiz, taqdiringiz ilohiy kitobda belgilangan, ammo aql-idrokka tayanib, to‘g‘ri yo‘lni tanlash sizning ixtiyoringizda, deyilgan bu konsepsiyada.

Xullas, Moturidiy hanafiy mazhabi konsepsiyasiga mos keluvchi faol, aql-idrokli, islom ta’limoti talablariga bo‘ysunuvchi, odob-axloqli, imon-e’tiqodli, xatolarga ham yo‘l qo‘yuvchi, ammo ularni zinhor joiz demaydigan mo‘min inson konsepsiyasini ilgari surgan.

Bu konsepsiyaning asosiy tamoyillarini olimning «Kitob at-Tavhid» va «Ta’vilot al-Qur’on» nomli asarlaridan topishingiz mumkin.

Imom Moturidiy hanafiy mazhabi doirasida islomiy mo‘’tadillik yo‘nalishini rivojlantirganligi uchun ham dunyo musulmonlarining ko‘pchiligi kalomning moturidiylik maktabiga ergashishadi. Bu talqin inson erkinligini himoya qiluvchi asosli konsepsiyadir. Moturidiy zamonasida klassik falsafiy mantiqqa oid mulohazalar tanqidiy tahlil qilingan bo‘lib, ilmda mantiqiy amallarga rioya qilishning zarurligi ta’kidlab ketilgan edi. Shu sababli ko‘pchilik olimlar o‘z ilmiy izlanishlarida mantiqiy amallarga jiddiy e’tibor qilishgan.

Jumladan, Imom Moturidiy ham o‘z inson konsepsiyasini asoslashda mantiqning sillogistik qoidalariga amal qiladi. Uning fikricha, olamda faqat qat’iy sabab-oqibat ketma-ketligi ro‘y bermasdan, tasodiflar ham bo‘lishini tan olish kerak. Insonning “tasodiflar tufayli sodir qilgan xatolari taftish qilinadi, ataylab sodir qilingan xato esa jazoga loyiqdir”. Allomaning keyingi davrlarda ijod qilgan shogirdlari uning mantiqiy salohiyatiga yuksak baho berishgan. Mantiqiy xulosa chiqarishda fikrning to‘g‘riligini tasdiqlovchi yetarli darajada asosli dalillar bo‘lsagina xulosaning chinligiga ishonish mumkin, deb hisoblaydi alloma. Bunday mantiqiy xulosa chiqarish qoidasi logika fanida “yetarli asos qonuni”ning G.V.Leybnits (1646-1716) tomonidan asoslab berilishidan qariyb sakkiz asr ilgari Imom Moturidiy tomonidan ham ilgari surilgani hayratlanarli va alohida e’tiborga loyiqdir. Bu mulohazalar Moturidiyning inson mohiyati haqidagi konsepsiyasi hozirgi zamon ilmiy metodologiyasi asosida yanada chuqurroq o‘rganilishi, tahlil etilishi lozimligini ko‘rsatadi. Joriy yilda buyuk alloma Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligi keng nishonlanadi. Shu munosabat bilan Imom Moturidiy merosiga yana bir bor teran ilmiy nazar tashlash imkoniyati yuzaga keladi.

B.Turayev, falsafa fanlari doktori, professor, 

Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi