Мулкни ижарага бериш орқали даромад топаётганлар кам эмас. Албатта, бунинг ёмон жойи йўқ. Зотан, ҳар қандай мулкни шартнома орқали фойда эвазига кимгадир фойдаланишга бериш қонунга мос келади.

Аммо бировнинг мулкига зарар етказиш, йўқ қилиш каби ҳолатлар ҳам учрайди. Бу эса, қонунга мутлақо зид. Қолаверса, омонатга хиёнат қилиш одамгарчиликдан эмас. Минг афсуски, ҳаётда бундай ҳолатлар учраб турибди. Айниқса, енгил автомобилларни ижарага бераётган фуқаролар кўпроқ зарар кўрмоқда.  

Масалан, автомобилни ижарага олиб, уни бўлиб-бўлиб сотиб юбораётганлар бор. Ёки ижарага олинган автомобилни бировники деб аямай ишлатиш, тезликни ошириб, ҳар хил бахтсиз ҳодисалар юз беришига сабабчи бўлаётганлар ҳам йўқ эмас.  

Эсингизда бўлса, Наманган шаҳрида икки нафар 9-синф ўқувчиси “Gentra” машинасида ЙТҲга учради. Улар машинани 150 минг сўмга вақтинча ижарага олган. Бундан олдин шу шаҳарда ижарадаги автомобилда аварияга учраган 3 нафар бола вафот этган эди.

Тошкент шаҳар жиноят ишлари бўйича Чилонзор туман суди судьяси Сарвар Мамадиев ижарага олинган автомобилни бўлакларга бўлиб сотиб юборган шахсларга оид жиноят ишини кўриб чиқди.  

Фуқаро Ў.А. 1994 йил Фарғона шаҳрида туғилган. Икки нафар фарзанднинг отаси шахсини аниқлашнинг имкони бўлмаган номаълум шахслар билан алдаш ва ишончни суиистеъмол қилиш йўли билан ўзганинг мулкини қўлга киритиб моддий бойлик орттириш мақсадида жиноий тил бириктирган.

Улар бир гуруҳга бирлашиб, “OLX” ижтимоий тармоғига фуқаролар томонидан автомашиналарни кунлик ижарага бериш бўйича қолдирган эълон бўйича билан боғланиб, автомашинани кунлик ижарага олишларини маълум қилган. Уларнинг ишончига кириб, автомашинани олганлиги ҳақида тилхат ва ишончнома расмийлаштирган.  

Автомашинани қабул қилиб олганидан сўнг эса, уни эгасига қайтариб бермасдан, мулкни бошқа шахсларга сотиб юбориб, пулларни ўрталарида тақсимлаб, талон-торож қилиш ҳақида келишиб, ушбу жиноий режани амалга оширишни ўзаро келишиб олган.

Улар Б.С.га тегишли “Нексия-3”ни кунлик 150 минг сўмдан беришга келишиб, ижарага олган. Лекин, берган ваъдасини бажармасдан, автомашинани кунлик тўлов пулларини тўлиқ тўламасдан, автомашинани сотиб юбориб, пулларни ўз эҳтиёжлари учун ишлатиб юборган.  

Бундан ташқари, жиноий тўда жиноий ҳаракатларини қасддан давом эттириб, фуқаро Н.Ж.га тегишли “Нексия-3”ни кунлик 200 минг сўмдан ижарага олган. Унга олдиндан 400 АҚШ доллари беришини айтиб, шу йўл орқали унинг ишончига кириб, уни ёлғон ваъдалар билан алдаб, автомашинани бошқариш ҳуқуқини берувчи ишончномани расмийлаштириб олган. Бироқ, ваъдасини бажармасдан, автомашинани кунлик тўлов пулларини тўлиқ тўламасдан, автомашинани тергов даврида шахсини аниқлашнинг имкони бўлмаган номаълум шахсларга сотиб юбориб, пулларни ўз эҳтиёжлари учун ишлатиб юборган.  

Кейинчалик улар аёл кишига тегишли “Ласетти”ни, яна бошқа кишиларга тегишли “Спарк”, “Кобальт”, “Дамас-2”, “Лабо” русумли автомобилларни шундай ғаразли мақсадда ижарага олган. 

Жабрланувчиларнинг ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга мурожаатидан кейин Ў.А. қилмишларининг оқибати нимага олиб боришини тушуниб етди. Етказилган зарарларни қоплашга киришди.

– Суд Ў.А.га нисбатан жазо тури ва миқдорини тайинлашда, жиноятни ғаразли мақсадларда содир қилганлигини жазони оғирлаштирувчи ҳолат деб топиб, айбига тўлиқ иқрор бўлиб, қилмишидан чин кўнгилдан пушаймонлигини жазони енгиллаштирувчи ҳолатлар деб баҳолади, — дейди судья Сарвар Мамадиев. – Жабрланувчиларга етказилган зарарлар тўлиқ қопланганлиги ва уларнинг судланувчи Ў.А.га нисбатан ҳеч қандай даъвоси йўқлиги, жиноят содир этилган пайтидаги ва содир этилганидан кейинги хулқ-атворини содир этилган жиноятнинг ижтимоий хавфлилик даражасини айбни жиддий камайтирувчи ҳолатлар деб топиб, унга нисбатан жарима жазоси тайинлади. Тайинланган жарима давлат даромадига ундирилади. Судланувчи Ў.А.га нисбатан қўлланилган “қамоққа олиш” тарзидаги эҳтиёт чораси ўзгартирилиб, у суд мажлиси залидан қамоқдан озод қилинди. 

Бунда, унинг қилмишидан пушаймонлиги, бундай номақбул ишларга бошқа қўл урмаслиги каби фикрлари инобатга олинди.  

Хулоса ўрнида айтиб ўтиш керакки, автомобилни ижарага бериш орқали келиб чиқиши мумкин бўлган нохушликларни тушуниш ва уларни олдиндан прогноз қилиш учун асосий хавф ва муаммоларга эътибор қаратиш зарур.

Автомобилни ижарага бераркансиз, ижарачи автомобилни эҳтиёткорлик билан бошқармаслиги мумкин, бунинг натижасида автомобилга механик ёки техник шикаст етиши эҳтимоли бор. Йўл-транспорт ҳодисалари юз берганда тўлиқ зарарни қоплаш муаммолари юзага келиши мумкин.

Бунинг учун ижара шартномасида зарар учун жавобгарликни аниқлаштириш жуда муҳим. Суғурта хизматидан фойдаланиш фойдадан ҳоли эмас.  

Молиявий муаммолар юзага келиши, масалан, ижарачи тўловларни кечиктириши ёки умуман тўламаслиги мумкин. Ёқилғи сарфи ёки кутилмаган таъмирлаш харажатлари ижара берувчининг зиммасига тушиши мумкин. Бунда, олдиндан кафолат пули (залог) талаб қилиш, тўловларни олдиндан қабул қилиш тартибини жорий этиш зарур.  

Автомобиль жиноий фаолият учун фойдаланилиши мумкин. Ижарачи автомобилдан манзилсиз тарзда фойдаланиб, уни қайтармаслиги эҳтимоли бор. Бунинг олдини олиш учун эса, ижарачи ҳақидаги маълумотларни текшириш (ҳужжатларни олиш ва шaxсни аниқлаш жоиз. GPS ўрнатиш)шарт.  

Унутманг, шартнома тўғри тартибланмаган бўлса, ижара берувчи ўз ҳуқуқларини ҳимоя қила олмаслиги мумкин. Номаълумликлар ва ноаниқ шартлар келишмовчиликларга олиб келиши мумкин. Бунда, малакали юрист билан маслаҳатлашиб, мукаммал шартнома тайёрлаш мақсадга мувофиқ. Ҳар бир шартни ижарачига тушунтириш ва тасдиқлаш керак.  

Автомобилнинг эксплуатацияси билан боғлиқ хатарларда автомобил белгиланган чегарадан ортиқ ёки хавфли зоналарда ишлатилиши мумкин. Техник регламентга амал қилинмаслиги автомобилнинг тезкор эскиришига олиб келади. Бу жараёнда эса, фойдаланиш чегаралари ҳақида шартномада аниқ белгилаш, техник хизматни ўз вақтида амалга ошириш талабини қўйиш даркор.  

Ҳужжатлар ва суғуртага боғлиқ муаммолар юзага келиши, яъни ижарачи транспорт воситаси ҳужжатларини йўқотиши ёки суғурта қоидаларига амал қилмаслиги мумкин. Бунда эса, ҳужжатларни электрон шаклда сақлаш ва нусхаларини тайёрлаш, барча ҳужжатларни ижарачидан олдиндан талаб қилиш керак.  

Муаммодан сақланиш учун ҳар бир фуқаро ўз ҳуқуқлари кафолатини қонуний жиҳатдан мустаҳкамлаши зарур. Шунга эришсагина кейин афсусланиб юрмайди.  

Норгул Абдураимова, ЎзА