Кейинги пайтда дунёнинг кўплаб мамлакатлари “яшил” иқтисодиёт, “яшил” энергетикага ўтишни ўзининг энг муҳим устувор вазифалари сифатида кўрмоқда. Негаки, бу биринчидан экологияга, иккинчидан эса электр энергиясига бўлган талабни “яшил” манбалар эвазига қоплаш чоралари билан боғлиқдир.

Хўш, бунда атом энергетикасининг ўрни қандай? Умуман, “РИТМ-200” реакторлари қандай афзалликларга эга?   

Ушбу саволлар билан Тошкент шаҳридаги “Москва муҳандислик-физика институти” миллий тадқиқот ядро университетининг филиали ижрочи директори Шавкат Абдукомиловга юзландик:   

–Биласизми, электр энергия ишлаб чиқаришда ҳар бир манбанинг ўз ўрни бор. Лекин талабни қондиришда улар бир-бирини тўлдиради. Бироқ,  Европада атом энергетикасидан воз кечиш даври бўлди. Лекин, бугунги кунда яна ушбу манбага қайтиш ҳаракати жонланди. Улар ҳозир ўзининг “яшил” энергетикасини ҳисоблаш таксономиясига атом энергетикасини ҳам киритди. Бу нима дегани? Шу пайтгача “яшил учбурчак”, яъни у гидро, қуёш ва шамол энергетикаси эди ва ҳозир бу “тўртбурчакка” айланди. Унга энди атом энергетикаси ҳам қўшилди.   

Негаки, атом энергетикаси атмосфера, экологияга салбий таъсир кўрсатмайди. Шу сабабли,  ҳозир кўп мамлакатлар ўзидаги кўмир ёки табиий газда ёқиладиган электр станцияларини атом энергетикаси ёки қайта тикланувчи энергетика манбаларига алмаштириш масалаларини кўриб чиқмоқда. Бу соҳада ҳозир Америка, Россия, Япония, Жанубий Корея, Хитой давлатларида кўплаб лойиҳалар амалга оширилмоқда.   

Келинг, шу ўринда мамлакатимизда қуриладиган кичик модулли атом реакторлари ҳақида тўхталиб ўтсак. Экспертлар ушбу реакторларни қўллаш самарали йўллардан бири эканини таъкидлашади.   

Бу фикримизни амалий мисоллар билан исботлаймиз. Ўтган йили  олийгоҳимизда республика илмий-амалий анжумани ўтказилган эди. Унда Халқаро атом энергияси агентлигининг принциплари асосида Американинг “NuScale” компанияси, “Росатом”, Жанубий Корея ва Франциянинг лойиҳалари солиштирилди ва таҳлиллар амалга оширилди. Унга кўра, Россиянинг “РИТМ-200” реакторлари иқтисодий, экологик, энергия самарадорлиги ва қувват жиҳатдан энг самарали лойиҳа экани эътироф этилди.   

Яқинда “Ўзатом” агентлиги, Россиянинг “Росатом” давлат корпорацияси томонидан шартнома имзоланди. Мазкур шартнома асосида  жами 330 мегаваттли ва унинг ҳар бири 55 мегаваттдан бўлган “РИТМ-200” реакторларига асосланган кичик модулли реакторлар қурилиши режалаштирилган. Буни ҳақиқатдан ижобий лойиҳа, деб айтиш мумкин. Бу бўйича Ўзбекистон дунёда биринчи бўлди. Сабаби, кичик модулли реакторлар йўқ эмас, дунё бўйича 80 та шу каби реактор бор. Лекин бу технологияларни биронта компания экспорт қилмаган.   

Боиси,  бу янги технология, барча мамлакатлар ҳам энг яхши ечимини танлаши керак. Шу ўрганишлар, изланишлар ва бошқа масалалар бўйича  Россия Федерацияси томонидан берилган таклиф энг маъқул деб топилган.  Бундан ташқари, айнан шу реакторлар асосида кичик модулли АЭСларни қуриш бўйича бошқа мамлакатлар ҳам қизиқиш билдирмоқда. Дейлик,  Қирғизистон шундай модулли АЭС қуришни режалаштирмоқда. Ҳозирги кунда Россиянинг Ёқутистон шаҳрида биринчи ер устида кичик модулли станция қурилиши олиб бориляпти. Қолаверса, юртимизда ҳам бу ишлар бошланган.   

Кичик модулли реакторларнинг катта реакторлардан афзаллиги  шундаки, биринчидан, улар модулли шаклда ишлаб чиқарилади. Яъни, заводда улар алоҳида-алоҳида ишлаб чиқарилиб, кейин жойига олиб бориб ўрнатилади. Майдончада эса фақат фундамент ишлари, котлован ишлари амалга оширилади. Кичик модулли реакторлар тайёр фундаментга қўйилади. Бу ишлаб чиқаришдаги молиявий харажатларни қискартиришга ва технологиянинг хавфсизлигини оширишга хизмат қилади.   

Иккинчидан, улардаги атом энергетик қувватнинг кичиклиги хавфсизлик даражасини янада оширади. Бундан ташқари, кичик модулли реакторлар шу пайтгача атом ледоколарида (муз ёрувчи кемаларида) ёки бошқа атом флотида ишлатилгани учун улар доимий равишда тебранишлар ва бошқа ташқи таъсирларга мослаштирилган. Шу сабабли, ер устида қуриладиган вариантлари ҳам ўта зилзилабардош, чидамли ва технологик хавфсиздир.   

Ядро ёқилғиси масаласига келсак, катта реакторларда бир йил-бир ярим йилда реактор фаолияти тўхтатилади. Негаки, унда ядро ёқилғисини алмаштириш ишлари амалга оширилади. Бу жараён энергия тизимига қайсидир маънода салбий таъсир кўрсатади. Катта қувват бирданига умумий тармоқдан узиладиган бўлса, бошқа электр станциялари, генерация воситаларида катта юкламани ҳосил қилади. Кичик модулли реакторларда эса бир-бирини резерв қилиш имконияти мавжуд.   

Бу энергетикларга кўпгина қулайликларни яратади. Яна бир жиҳат шуки, шу даврга қадар айрим экспертлар атом энергетикаси ва қайта тикланувчи энергетикани  бир-бирига рақиб технологиялар, деб ҳисоблар эди.  Кичик модулли реакторлар ҳақида қарашлар бутунлай бошқача. Яъни, улар биргаликда ниҳоятда яхши энергия тизимини яратишга замин бўлади, дейилмоқда. Бунда кичик қувватли АЭСлар қайта тикланувчи энергия манбали станциялар билан узвийликда ишлаганда, улар бир-бирини тўлдиради. Ўзига яраша бир синергетик эффектни вужудга келтиради.   

Албатта, қайта тикланувчи энергия манбалари арзон, уларни қисқа муддатда бунёд этиш мумкин. Улар ишлаб чиқадиган электр энергияси ростдан ҳам арзон, лекин у барқарор эмас. Бундай станциялар кундузи қуёш чарақлаб турган пайтда ёки шамол генерацияси доим шамол барқарор эсиб турганда ишлайди. Шамол йўқ пайтда генерация тўхтайди. Булутли об-ҳавода ёки кечаси қуёш электр станциялари электр энергиясини ишлаб чиқармайди. Кечки энергия истеъмоли пайтида бу ҳақиқатдан бошқа генерация манбаларига катта юкламани вужудга келтиради.   

Шу маънода айтиш мумкинки, кичик модулли атом электр станциялари,  гидро, қуёш, шамол электр станциялари бир-бирини тўлдирувчи манбалардир.   

ЎзА мухбири

Насиба Зиёдуллаева ёзиб олди.