Янги лойиҳа: Академик билан суҳбат

Давлатимиз раҳбарининг яқиндаги фармойиши билан юртимизда яна 16 нафар олимга академик унвони берилди. 

Улар орасида Ўзбекистон Фанлар академиясининг В.И.Романовский номидаги математика институти директор ўринбосари Ўткир Розиқов ҳам бор.

“Академик билан суҳбат” лойиҳасининг илк қаҳрамони Ўткир Розиқов.

• Ўткир ака, аввало, сизни юксак унвон билан табриклаймиз. Бу даража осонлик билан эришиладиган босқич эмас. Машаққатлар, тинимсиз изланиш, фан, илм йўлида чеккан заҳматли меҳнатларингиз ётибди. Буни жамоатчилик, илм-фан аҳли жуда яхши билишади. Лекин маълумки, академик унвони берилишининг ўзига хос мезонлари бор. Қандай олимларга бу унвон берилади?

— Академик унвони ўз соҳасидаги фан тармоғининг келажагини белгилаб берадиган, уни узоғини кўриб, қайси йўналишлар устувор бўлишини била оладиган, фанга катта ҳисса қўшган олимга бериладиган юксак унвон.

Математика - бу чегара билмас фан. Унда ўзбек ёки бошқа бирорта миллат математикаси деган тушунча йўқ. Шу сабабли олим ўзи танлаган сохаси бўйича олган янгилиги бутун дунёда янгилик бўлиши ва дунёда математика соҳасида бўлаётган янгиликлардан хабардор бўлиши шарт. Бизнинг математикларимиз бутун дунё учун математика соҳасида янгилик бўладиган долзарб йўналишларни очиб бериши керак.

— Айримларда, “Бу олим математикага қўшган қандай ҳиссаси учун академик унвонига эришди”, деган савол туғилиши мумкин?

— Академикликни беришни ўзига хос мезонлари бор. Ана ўша мезонларни бажариш керак.  Биринчиси халқаро рейтинг базаларидаги h-индексим 25. Бу дегани мени 25 та мақоламнинг ҳар бирига камида 25 тадан иқтибослар бўлган. Чет элда Сингапурда нуфузли World Scientific нашриётида 4 та монографиям чоп этилган. 

Париждан 25 километр узоқликда Бюр-сюр-Иветт шаҳарчасида математика сохасида дунёда биринчи ўринда турадиган илмий марказ бор. Ўша шаҳарда илмий сафарда бўлиб, дунёдаги биринчи рақамли олимлар билан учрашишга мушарраф бўлганман. Бюр-сюр-Иветтдаги илмий кутубхонада ҳамма китобларим бор. Ҳар йили улар ривожланган давлатлардан 200 та олимларни чақиришади. Олимлар  кутубхонага кириб, бизни китобларимиздан ҳам фойдаланишади.

Бу ўзбек фанини жаҳонга олиб чиқиш, таништириш учун қўшаётган бир ҳиссам деб ўйлайман. 

Ундан ташқари хориждаги нуфузли журналларда 150 дан ортиқ мақолаларим чоп этилган. Мақолаларим бугун Ўзбекистонда математика фани қай даражада ривожланаётганини кўрсатади.

  Менинг раҳбарлигимда 17 та PhD ва фан номзоди, 4 та фан доктори диссертациялари ҳимоя қилинган.

Бир пайтлар академик Тошмуҳаммад Саримсоқов ташкил этган, бугунги кунда академик Шавкат Аюпов томонидан ривожлантирилаётган мактабда шогирдларимга ўз тажрибаларимни ўргатиб келяпман. 

— Математика аниқликни талаб қилади. Ва бу соҳада мувофаққиятга эришиш ҳам осон эмас... 

— Математикада ўз жавобини кутган масалалар бор. Шунақа масалаларни ечимига 100 йиллаб вақт кетган.

Мисол учун Ферма теоремаси  ёки Гольдбах муаммоси чиққанда ҳар хил марказлар мана шу муаммони ким ечиб берса шунча пул берамиз, деб маблағ таклиф қилган. “Математика ва турмуш” номли китобимда қайси муаммоларни ечишга қанча пул таклиф қилингани ёзилган. 

— Бугунги замонавий математика қандай?

— Бугунги кунда IT сохаси жуда ҳам тез ривожланяпти. Охирги 2-3 йил ичида сунъий интеллект деган қараш пайдо бўлди. Сунъий интеллект IT сохасиниям ўрнини ёпадиган бўлиб қолди. Бизларни ёшлигимизда оддий сонларни бўлиш, кўпайтириш орқали ўрганардик. Кейин калкуятор пайдо бўлди. Калкулятор чиққанидан сўнг одамларда, “Мен бу сонлар орасидаги амалларни  ўрганмасам ҳам бўларкан”, деган қараш бошланди. 

Ҳозир сунъий интеллектлар дастурлашни ҳам ўзи бажариб қўйяпти. Дастурчиларимизга иш қолмаяпти. Энди дастурчилар сунъий интеллектни ривожлантиришга вақт сарфлаши керак. Оддий дастурни ўрнига дастурни ёзадиган, уни ривожлантирадиган масалага ўтиб кетяпти. Буларни ҳаммасини замирида замонавий математика турибди.

— Адабиёт тили билан айтадиган бўлсак, математика кулминацион нуқта яъни чўққига чиққач, унда ўсиш тўхтайдими? Ёки...

— Бу фикрингиздан математика тугайдими, деган қарашни сездим. Йўқ, математика ҳеч қачон тугамайди. Аксинча, битта математик муаммони ечсангиз унинг атрофида яна минглаб математик муаммолар пайдо бўлаверади. Сизга бир мисолни келтириб ўтаман. 

Криптография — маълумотлар хавфсизлигини сақлаш, деган тушунча бор. Иккинчи жаҳон уруши пайтида бир математик олим криптография, яъни  ахборот хавфсизлигини сақлаш сохасидаги битта теоремани қўллаганидан кейин уруш муддатидан икки йил олдин тугаган. Биласизми, икки йил ичида қанча шаҳарлар вайрон, қанча одамлар ҳалок бўларди. Битта теоремани тўғри қўллаш орқали уруш тугатилган. 

Математика сохасида олинган ҳар битта янгилик бугун бўлмаса 100 йилдан кейин ҳам қўлланилади. Чунки математикада аниқлик бор. Машҳур файласуф И.Кант айтганидек, «Ҳар бир илмда қанча кўп математика бўлса, шунча кўп ҳақиқат бор». Шу гапни ҳар бир юртдошимизга қарата шундай талқин қилмоқчиман: «Турмушингизда ҳар бир қадамингиз қанчалик математикага асосланган бўлса, шунчалик муваффақият қозонасиз». 

— Ҳозир болаларни ўқиш, билим олишга қизиқтириш жуда қийин. Бу борада ёш ота-оналарга ҳаётий тажрибаларингиздан сўзлаб беринг.

• Ўз ҳаётимдан бир мисолни келтириб ўтсам. Катта ўғлим Германияда, кичиги Сингапурда амалиёт ўтаяпти. Иккиси ҳам илм йўлини танлаган.  Кичик ўғлим ёшлигида компьютерда ўйин ўйнаб ўтирган экан. Компьютер ўйнаяпсанми, дедим. Ҳа, деди у. Майли, ўйнайвер, келажакда баклажка ёки маклатура йиғиб, мусор титкилаб ҳам ҳаёт кечирса бўлади, дедиму бошқа индамадим. Ўғлим шу гапларимдан қаттиқ таъсирланиб, бир умрга татигулик сабоқ олиб, ҳозир математика йўналиши бўйича изланиш олиб боряпти. Яқинда ижтимоий тармоқдаги саҳифасида шу ҳақда эслаб, пост қолдирибди.

Ҳеч қачон фарзандларимни ўқийсан, деб мажбурламаганман. Фарзанд тарбиясида, назоратдан кўра муҳит муҳим. 

Хулосаларимни ўғлим Лазиз Абдуллаев саҳифасидан олинган фикрлар билан якунласам. “Кўпчилик математик оиласида туғилганимни билганида биринчи сўраладиган савол: "Ёшликдан ундов ва талаб шу йўналишда бўлган эканда?", бўлади. Аслида эса менда уларнинг ҳаёт тарзларини кўриб катта бўлиш, шу йўналишга бўлган меҳрни ва қизиқишни шакллантирган. Ҳеч қачон "буни ўқи... буни қил... уни қилма..." каби босим бўлмаган”.

<iframe width="560" height="315" src="https://www.youtube.com/embed/SyALWDjugV4?si=LkCAaCNuk6LN5svw" title="YouTube video player" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture; web-share" allowfullscreen></iframe>

Нигора Раҳмонова, Анвар Аҳмедов (видео) ЎзА.