Uzoq o‘tmishda, dunyo o‘zining ko‘p qirrali ekanligini endigina anglay boshlagan bir paytda Sharqda taraqqiyotga sababchi bo‘lgan yorqin yulduzlar porlab chiqdi. Ular orasida to‘rt siymo “Ikkinchi Renessans davri” timsoliga aylandi.

Ma’lumki, qudratli saltanat asoschisi Amir Temur nafaqat sarkarda, balki qonun ijodkori ham edi. Uning adolatparvarligi o‘lkada tartib va barqarorlikni ta’minladi. Jangchi shoir Mirzo Bobur esa o‘zga yurtda temuriylar an’analarini yangi sharoitlarga moslashtirdi. Insonparvarlik ovozi, g‘oyalari huquqiy tafakkurda o‘z ifodasini topgan Alisher Navoiy jamiyatning madaniy-ma’naviy hayoti rivojiga katta hissa qo‘shdi. Nihoyat, olim va hukmdor Mirzo Ulug‘bek ilm-fan hamda ta’lim rivoji uchun qonunning ahamiyatini ochib berdi.

Amir Temurning ijtimoiy adolat siyosatining falsafiy jihatlari

Amir Temur o‘z saltanatini nafaqat mohir temirchi kabi qilichning qirrasi, balki ipak kabi qonunlarning iplari bilan ham mustahkamladi. Uning “Tuzuklari” davlatning tamal toshiga aylandi, qat’iyat moslashuvchanlik bilan uyg‘un tarzda davlat hududida tartib-intizomning ustuvorligini ta’minladi.

Amir Temur “Tuzuklari”da davlatni idora qilish tadbirlari, kengashlar, vazirlar va amirlarni joy-joyiga qo‘yish, sipoh va boshqalar xususida alohida to‘xtalib o‘tgan. U hamma narsaga o‘ta muhim masala sifatida qaragan.

Amir Temur yaratgan qonunlar hayotning barcha jabhalarini qamrab oldi: qo‘shin temir intizomga bo‘ysundi, ma’muriyat aniq va xatolarsiz ishladi, qonun himoyasida savdo rivojlandi, sud ishlari adolatni ta’minladi. Ushbu qonunlar xalq tinchligi va farovonligini himoya qiluvchi ko‘rinmas posbonlar kabi edi.

“Temur tuzuklari” adolatga intildi. U o‘z fuqarolarining huquqlarini himoya qildi, mansabdor shaxslar va harbiylarning o‘zboshimchaliklarini chekladi, hokimiyatni suiiste’mol qilishning oldini oldi. Shunday qilib, adolat Temur qudratini mustahkamlash, uning fuqarolari o‘rtasida hurmat va ishonch uyg‘otishning kuchli quroliga aylandi. Amir Temur kuchli va barqaror davlat barpo etishni o‘zining oliy maqsadi etib belgiladi. 

Bobur Mirzo - ma’naviy jasorat sohibi

Zahiriddin Muhammad Bobur nafaqat nazm gullarini, balki qonun bog‘ini ham avaylab, unga g‘amxo‘rlik qiluvchi bog‘bon kabi edi. Uning qo‘lida qalam va qilich uyg‘unlashib, huquqiy ishonchning ko‘zgusiga aylangan asarlar yaratdi.

“Boburnoma” asari uning hayoti va faoliyati haqida hikoya qilish barobarida o‘sha davrdagi huquqiy madaniyatni ham ochib beradi. Har bir satr xuddi ko‘zgudek ajdodlarimizdan meros adolat falsafasini aks ettiradi. Unda Bobur ajdodlardan meros bo‘lib qolgan huquqiy an’analarni o‘z oldida turgan yangi sharoit va vazifalarga qanday moslab, rivojlantirganini bayon qiladi.

Bobur o‘zga yurtlarda shoh bo‘lganida uning oldida juda qiyin vazifalar turgan edi: turli madaniyat va an’analarga boy mamlakatda temuriy qonunlarini qanday qo‘llash kerak? Hindiston murakkab naqsh kabi ehtiyotkorlik bilan yondashish va moslashish qobiliyatini talab qilardi. Bobur tajribali musavvir kabi qo‘liga mo‘yqalam olib, eski qonunlarga yangi chiziqlar chiza boshladi. U adolat va tenglikning asosiy tamoyillarini saqlab qoldi, lekin ularga mahalliy rangdagi soyalarni qo‘shib, qonunlarni yangi odamlarga yaqinroq va tushunarli qildi.

Shunday qilib, Hindistonda Temuriylar saltanati uning rahbarligida gullab-yashnadi, mamlakat birlik va ahillik namunasiga aylandi. Bobur huquq nafaqat jinoyatchilarni jazolovchi qilich, balki turli xalqlarni bir-biriga bog‘lovchi rishta ekanligini isbotladi.

Alisher Navoiy – huquqshunos 

Alisher Navoiy o‘z davrining vijdoni, adolat va insonparvarlik g‘oyalari bilan hamohang yangragan ovoz edi. Uning so‘zlari qanot kabi huquqiy normalarni yangi cho‘qqilarga ko‘tardi, insoniylik, mehr-oqibat nuriga to‘ldirdi.

Xondamirning yozishicha Navoiy eldan holi bo‘lganda: “Katta qudrat egasi bo‘lgan Sohibqiron (Husayn Boyqaro)dan o‘ziga nisbatan bo‘lgan inoyat va mehribonchiliklarning kundan-kunga ortib borayotganini ko‘rganida xilvat bir joyga borar, boshyalang bo‘lib, muborak boshining tepasidan biroz tuproq sochar va nafis tanasiga qarata shunday derdi: “Bu dunyodagi yuqori mansab va martabalar hech qanday kuch va e’tiborga ega emas. Hech qachon bu mansab va martabalarga yetishganingdan manmanlik va kibrga berilib ketmagin. O‘zingni yo‘ldagi bir tuproq bilib, imkoni boricha faqirlar va miskinlarning ehtiyojlarini qondirish va ularga yordam berishga harakat qilgin”.

Navoiyning insoniylik, adolat haqidagi g‘oyalari asarlarining har bir satriga singib ketgan. Uning she’rlarida kelib chiqishi va jamiyatdagi mavqeidan qat’i nazar, har bir insonning qadr-qimmatini hurmat qilishga, mehr-muruvvatga da’vatlar yangraydi. Ushbu g‘oyalarning aks-sadosi sekin-asta huquqiy tamoyillarning bir qismiga aylanib, insonparvar va adolatli huquqiy tizimning asosini tashkil etdi.

Navoiyning huquqiy madaniyatni yuksaltirishga qo‘shgan hissasi haqidagi maqtovni ortiqcha baho deb bo‘lmaydi. Uning chuqur axloqiy mazmunga boy asarlari nafaqat estetik zavq, balki ezgulik va adolat tamoyillari asosida jamiyat qurishga intilganlar uchun ham harakat yo‘nalishi bo‘lib xizmat qildi. U kishilarda jamiyat oldidagi mas’uliyat tuyg‘usi haqida so‘z ochib, qonun nafaqat hokimiyat, balki jamiyatning barcha a’zolari manfaati uchun ham xizmat qilishi kerakligini bayon qildi.

Buyuk qomusiy olim va mashhur davlat arbobi Mirzo Ulug‘bek

O‘zbek xalqining buyuk qomusiy olimi, Temuriylar davlatining mashhur hukmdori Muhammad Tarag‘ay Mirzo Ulug‘bek o‘zining boy ilmiy-ma’rifiy merosi hamda mislsiz bunyodkorlik faoliyati bilan yurtimiz  taraqqiyoti va jahon sivilizatsiyasi rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan ulkan tarixiy siymodir. U qonunni shunchaki boshqaruv vositasi emas, balki bilimning cheksiz ufqlarini ochib beruvchi imkoniyat deb bilgan. Uning uchun yulduzlar bilan qoplangan falak inson bilimining cheksizligi ramzi edi.

Ulug‘bekning huquqiy aktlari nafaqat fikr erkinligini, balki ilmiy loyihalarni moddiy qo‘llab-quvvatlashni ham kafolatlagan. Uning Samarqanddagi mashhur rasadxonasi o‘sha davrning daholarini jalb qiladigan markazga aylandi. Bu yerda qonun himoyasi ostida olimlar o‘zlarining kuzatishlari va hisob-kitoblarini olib borishib, koinot sirlarini o‘rganishardi.

Umuman olganda, Mirzo Ulug‘bek avlodlar xotirasida nafaqat hukmdor, balki qonunlari insoniyatga yangi bilim ufqlarini ochishga xizmat qilgan ilm-fan himoyachisi sifatida ham saqlanib qoldi.

Hokimiyat va qonun: zamonamiz uchun saboqlar

Temuriylar davri kuch, huquq va madaniyat uyg‘unligidagi simfoniyani yaratgan davr bo‘lib, uning ohangi asrlar osha bizgacha yetib kelmoqda. O‘sha davrdagi davlat va huquq tizimi qonun kuchi hamda madaniyat taraqqiyoti o‘rtasidagi mutanosiblikning ahamiyatini chuqur anglash asosida qurilgan.

Donolik va farosat egasi bo‘lgan hukmdor qonunda nafaqat boshqaruv, balki madaniyatni qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish vositasini ham ko‘rdi. O‘sha davrda yaratilgan huquqiy me’yorlar tartib va barqarorlikni ta’minlabgina qolmay, san’at, fan va ta’limning gullab-yashnashiga ham xizmat qildi. Madaniyat, o‘z navbatida, huquq tizimini boyitib, unga insonparvarlik va ma’naviy qadriyatlarni kiritdi.

Zamonaviy davlat boshqaruvi uchun temuriylar merosi hamon dolzarbligicha qolmoqda. Qonun kuchi va madaniyat taraqqiyoti o‘rtasidagi mutanosiblik masalasi o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Kuchli va adolatli huquqiy tizim madaniyat gullab-yashnashi, ilm-fan va san’at ravnaq topishi uchun sharoit yaratishga yordam berishi kerak. Faqat shundagina jamiyatning haqiqiy taraqqiyoti va farovonligiga erishish mumkin.

Temuriylar qoldirgan merosdan donishmandlik asosida yaratilgan hokimiyat hayotning turli jabhalarida uyg‘un tarzda mavjud bo‘lishlik uchun sharoit yaratishga qodir ekanligini o‘rganishimiz mumkin. Ya’ni, huquq madaniyatni himoya qilishi va qo‘llab-quvvatlashi, madaniyat esa o‘z o‘rnida, huquqni boyitishi va yuqoriga olib chiqishini anglashimiz zarur.

Xulosa: Kelajak yo‘lni yorituvchi meros

Temuriylar merosi yorug‘ mash’ala kabi avloddan-avlodga o‘tib, kelajak sari yo‘lni yoritib kelmoqda. Asrlar muqaddam yongan ushbu mash’ala o‘chmas alanga bo‘lib, qalblarimizni, ongimizni ilitmoqda. Uning nuri qonun va madaniyat ziyosi, bir-biri bilan chambarchas bog‘liq holda bizni taraqqiyot va hamjihatlikka yetaklaydi.

Markaziy Osiyodagi “Ikkinchi Renissans davri” nafaqat mintaqa tarixida, balki jahon madaniyatida ham chuqur iz qoldirdi. Bu davlatning qudrati nafaqat harbiy qudratda, balki huquq va madaniyat qadrini ko‘ra oladigan hukmdorlarning donoligida ekanligini ko‘rsatdi. Temuriylar tajribasining dolzarbligi shundaki, uning saboqlari har bir inson o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarish imkoniyatiga ega bo‘lgan adolatli va farovon jamiyat qurishga yordam beradi.

Ajdodlar merosi bizni ilhomlantirishda davom etib, taraqqiyot yo‘li kuch, adolat va nafosat uyg‘unligi asosida ekanini eslatib turadi. Bizni yangi marralar va kashfiyotlar sari yetaklovchi ushbu nur hech qachon so‘nmasin, deymiz.

Adolat, insonparvarlik, bilimga intilish tamoyillari Yangi O‘zbekistonning zamonaviy taraqqiyoti asosini tashkil etadi va “Uchinchi Renessans” yo‘lida yetakchi yulduzdir.

Bugungi kunda O‘zbekistonda huquqiy davlat va xalqaro huquq normalariga tayanib, demokratik institutlarni mustahkamlash, inson huquqlarini himoya qilish, gender tengligi va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishga qaratilgan islohotlar faol davom ettirilmoqda. Ochiqlik, innovatsiyalar va xalqaro hamkorlikka sodiqlik ushbu yangi uyg‘onish davrining asosiy elementlari hisoblanadi. Ta’lim, ilm-fan va texnologiyani rivojlantirish, bunyodkorlik va madaniy rang-baranglikni qo‘llab-quvvatlash – maqsadlarimizga erishish va farovon kelajak qurish muhim zamindir.

Temuriylar merosi ajdodlarimiz erishgan yuksak marralarni eslatuvchi, yangi marralarga chorlovchi jonli ilhom manbai. Ayniqsa, bu merosning yoshlar tarbiyasida muhim rol o‘ynashi va uning ahamiyati beqiyosdir. Markaziy Osiyoning “Ikkinchi Renessans davri” nafaqat mintaqa, balki butun dunyo uchun muhim voqeadir. Bugun esa O‘zbekiston “Uchinchi Renessans davri” yo‘lida jahon hamjamiyatida o‘zining munosib o‘rnini egallashga shay, adolatli, farovon va demokratik jamiyat qurish yo‘lini yoritib, ushbu mash’alani yanada yuksaklarga ko‘tarishga intilmoqda. Temuriylar tajribasi, ularning qonun kuchi va madaniyat gullab-yashnashi o‘rtasidagi uyg‘unlikka intilishi bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib, adolat, bilim va taraqqiyot tamoyillariga asoslangan jamiyat qurishga ruhlantirmoqda.

Zero, davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Uchinchi Renessans poydevorini yaratish g‘oyasi so‘ngi yillarda ongu shuurimizga chuqur singib, bunda har birimizdan shijoat va g‘ayrat talab etilmoqda. Yangi O‘zbekistonning bugungi va ertangi bunyodkorlari esa aynan yoshlar timsolida namoyon bo‘lmoqda. Shu bois ham diyarli har kun yoshlarga oid biror ijobiy yangilik, me’yoriy hujjat yoki loyihaga duch kelamiz. Bu marra baland olingani, provard maqsadimiz yo‘lida bugun kuch-g‘ayratimizni to‘laqonli safarbar etishga tayyorligimiz nishonasidir.”

Xudoyqul Azizov, 

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasi o‘quv ishlari bo‘yicha birinchi prorektori.

O‘zA