Nikoh shakllanishidagi gender munosabatlar yoki er va xotin oʻrtasidagi munosabatlarning oʻziga xos xususiyatlari gender tadqiqotlarda oʻz isbotini topgan. “Jins” tushunchasi faqat demografik toifa sifatida, “gender” esa erkak va ayolning ijtimoiy jihatdan belgilangan tabiatini aks ettiruvchi atama sifatida qoʻllanila boshlandi.
Albatta, zamonaviy nikoh oʻz mazmuniga koʻra oldingi tarixiy davrlardagi oila institutidan farq qiladi, jumladan, nikohda er va xotinning tabiiy, funksional boʻysunishi boʻyicha sezilarli darajada oʻzgarishlar roʻy berdi.
Gender oʻzini-oʻzi anglash jarayonida shaxsning subyektiv tajribasi ortadi va uning faol oʻzini-oʻzi rivojlantirish jarayoni jadallashadi. Bu jarayon oʻz navbatida nikoh munosabatlarini shakllantirishning ijtimoiy-psixologik jihatini ajratib koʻrsatishga imkon beradi.
Gender ijtimoiylashuvi sohasidagi tadqiqotlar natijalari asosida nikohda erkak va ayolning jinsiy rolini aniqlash xususiyatlari shaxsning jamiyatdagi mavqeyi, uning shaxsiy va kasbiy taqdirida aniq aks etishi taʼkidlanadi. Shu maʼnoda ular hozirgi zamonda roʻy berayotgan jarayonlarni aks ettirishda muhim ahamiyatga ega boʻlib, ularning rivojlanishdagi asosiy yoʻnalishi shaxsning maʼnaviy-axloqiy kamolotiga boʻlgan ehtiyojning tobora ortib borishi hisoblanadi.
Nikoh rollarini uchta asosiy turga ajratish mumkin: anʼanaviy, doʻstona oʻrtoqlik va hamkorlik rollari. Asosiy rolga moslashish, albatta, oilaviy majburiyatlarning tabiati va taqsimoti haqidagi gʻoyalarni muvofiqlashtirishni oʻz ichiga oladi.
Moslashuvning birinchi xususiyati bu turmush oʻrtoqlar bir xil turdagi rolni tanlashi. Ikkinchisi, bu rol uchun zarur boʻlgan oila ichidagi va oiladan tashqari xatti-harakatlarning asosiy tarkibiy qismlarining har biri er va xotinga mos kelishidir.
Anʼanaviy rollar xotinning farzand koʻrishi va uni tarbiyasi bilan shugʻullanish, vafodorlikni saqlash, oilaga xizmat qilish, oʻz manfaatlarini erining manfaatlariga sodiqlik bilan boʻysundirish, turmush oʻrtogʻiga va uning oila aʼzolariga boʻysunishga moslashish va faoliyat doirasining cheklanganligiga toqat qilishni oʻz ichiga oladi.
Bu holatda oilaviy munosabatlarning uygʻunligini saqlab qolish uchun er tomonidan quyidagilar zarur: farzandlarining onasiga sadoqat, oilaning iqtisodiy xavfsizligi va himoyasi, oilaviy hokimiyat va nazoratni saqlab turish, oilada asosiy qarorlarni qabul qilish, ajralishda alimentni taʼminlash.
Erning roli oʻz xotiniga his-tuygʻularini baxshida etishni va unga nisbatan jasoratli munosabatni, oʻzaro mehr – muhabbat va muloyimlikni, kiyim-kechak sotib olish, oʻyin-kulgi, ijtimoiy aloqalarni saqlash, xotini bilan boʻsh vaqtini oʻtkazish uchun mablagʻ bilan taʼminlashni talab qiladi.
Hamkorlarning roli xotindan ham, erdan ham daromadga muvofiq oilaga iqtisodiy hissa qoʻshishni, bolalar uchun masʼuliyatni taqsimlashni, uy ishlarida ishtirok etishni va qonuniy javobgarlikni boʻlishishni talab qiladi. Er ham xotinining teng maqomini qabul qilishi va uning har qanday qarorlarni qabul qilishda teng ishtirok etishiga rozi boʻlishi kerak, oilaviy mavqeyini saqlab qolish uchun teng javobgarlikni oladilar.
Yosh oilalarda barqarorlikni taʼminlovchi omillar turlicha. Yosh turmush oʻrtoqlar oilada xotin oʻzini qay darajada kasbiy faoliyatga bagʻishlashi, oilaviy masʼuliyatni qay darajada ado etishi haqida kelishib olishi, boʻsh vaqtni sarflashda turmush oʻrtoqlarning fikrlari izchilligi, erkakning oiladan tashqari va xuddi shuningdek, ayolning ham oiladan tashqari masalan, dugonalari bilan dam olish vaziyatlarini kelishib olishlari, oilada bolalar tarbiyasi va iqtisodiy taʼminoti majburiyatlarini teng taqsimlanishi, shaxslar aro rollarning izchilligi, nikohda va oilada bir birlarining pozitsiyalarining oʻziga xos xususiyatlarini inobatga olish, shular jumasidandir.
Afsuski, psixologik maslahat amaliyotidagi kuzatishlar shuni koʻrsatadiki, zamonaviy yoshlar anʼanaviy va egalitar oila xususiyatlarini aralashtirib yuboradilar.
Nizoli yosh oilalar bilan suhbat jarayonida aksariyat, yigitlar oilani moddiy taʼminlash uchun javobgar boʻlmasdan, oilada erning boshqaruvchilik rolini olishga intilishlarini koʻrish mumkin. Kelinlar esa oʻy-roʻzgʻor ishlarini bajarishda toʻliq tenglik boʻlishi, shu bilan birga oʻzlari moddiy taʼminot uchun masʼuliyatni olmasligi, bu masʼuliyat faqat erga berilishini taʼkidlaydilar. Bu esa oilada gender rollarni va oila modellarini bilmasliklari yoki notoʻgʻri talqin qilishlaridan dalolat beradi.
Oila qurish masalasi har bir inson hayotida jiddiy, masʼuliyatli qadam ekanligi, bu masala shaxsiy, xususiy doiradan chiqib, ijtimoiy ahamiyat kasb etishini, nikohdagi gender rollar va ularning vazifalari haqida maʼlumotlarni oila qurish ostonasida turgan yoshlarga yetkazish, voyaga yetayotgan bolalar, avvalambor qizlarimiz ongida onalik masʼuliyati, oʻgʻillarimizda esa ota boʻlish masʼuliyatini shakllantirish jamiyat va davlat oldidagi muhim vazifa boʻlib qoladi.
Raʼno Ismaylova,
“Oila va xotin-qizlar” ilmiy-tadqiqot instituti
katta ilmiy xodimi, psixologiya fanlari nomzodi
OʻzA