Ўзбекистонда миллатлараро барқарорлик мамлакат тараққиётидаги энг муҳим омиллардан бири сифатида эътироф этилади. Дунё давлатлари одатда бир миллатли ва кўп миллатли давлатлар сифатида иккига бўлинади. Ўзбекистон эса кўп миллатли давлатлар қаторига киради ва бу унинг ўзига хос бойлиги ҳамда кучли жамият қуриш томони ҳамдир. Мамлакатда 130 дан ортиқ миллат ва элат вакиллари яшайди. Бу хилма-хиллик бир томондан ижтимоий-сиёсий барқарорликка таҳдид солиши мумкин бўлса-да, Ўзбекистон уни ўз ривожланиши учун муҳим ресурсга айлантиришга муваффақ бўлди. Бу ҳолатни мутахассислар “Ўзбек модели” деб номламоқда.

Чунки тарихан олиб қараганда Ўзбекистон ҳудуди Буюк Ипак йўли давридан бошлаб турли халқларнинг ўзаро таъсир маркази бўлиб келган. Бу тарихий жараён минтақада туркий, эроний ва бошқа этник гуруҳларнинг уйғунлашувига замин яратди. ХIХ асрда ўлканинг Россия империяси таркибига кириши, кейинчалик эса совет иттифоқи даврида миграция жараёнлари янада кучайганига гувоҳ бўлиш мумкин. Совет сиёсати доирасида “халқлар дўстлиги” ғояси тарғиб қилинган бўлса-да, миллий чегараларни белгилаш ва мажбурий кўчиришлар этник хилма-хилликни мураккаблаштирди. Мустақилликдан сўнг Ўзбекистон бу меросни янги давлат сиёсати доирасида муваффақиятли бошқариш йўлини топди.

Ўзбекистон ҳукумати барча миллатларга тенг ҳуқуқ ва имкониятлар яратишга, уларнинг тили, маданияти ва анъаналарини сақлаш ҳамда ривожлантиришга катта эътибор беради. Масалан, мамлакатда турли миллатлар учун ўз тилларида таълим олиш имконияти, маданий тадбирлар ўтказиш ва анъаналарини эркин намойиш этиш учун зарур шарт-шароитлар мавжуд. Давлат сиёсатининг муҳим жиҳати – тиллар бўйича тенгликни таъминлашдир. 2023 йилги статистик маълумотларга кўра, республикада 2 000 дан ортиқ мактабда рус, қозоқ, тожик, туркман, қирғиз, қорақалпоқ тилларида таълим берилади. Бу нафақат лингвистик хилма-хилликни сақлаб қолади, балки ижтимоий интеграцияни ҳам таъминлайди. 

Бундан ташқари, Ўзбекистон “юмшоқ куч” стратегиясидан фойдаланиб, миллий маданий марказлар орқали миллий гуруҳларнинг ўзига хослигини тарғиб қилади.  2025 йил ҳолатига кўра, мамлакатда 157 та миллий маданий марказ фаолият юритмоқда. Ушбу марказлар нафақат ички барқарорликни мустаҳкамлашга хизмат қилади, балки маданий дипломатия воситаси сифатида халқаро ҳамкорликни ривожлантиришга ҳам ҳисса қўшади. Турли миллат вакилларининг ўзаро ҳамкорлиги, маданий тадбирлар, анъанавий санъат ва таълим алмашинуви орқали бу сиёсат нафақат ижтимоий бирликни мустаҳкамлашга, балки янги бизнес имкониятлари, инновациялар ва ижтимоий лойиҳаларнинг юзага келишига ҳам туртки беради.

Миллатлараро муносабатларнинг мустаҳкамлиги Ўзбекистоннинг халқаро майдондаги обрўсини оширади. Дунёда тинчлик ва барқарорликка эришмоқчи бўлган давлат сифатида Ўзбекистон ўз тажрибасини бошқа кўп миллатли мамлакатлар билан баҳам кўриб, уларга ўрнак бўла олади. Бу нафақат минтақавий, балки глобал миқёсда ҳам ижобий ўзгаришларга олиб келувчи муҳим омилдир. Ўзбекистоннинг миллатлараро барқарорлик модели халқаро миқёсда ҳам эътибор қозонмоқда. Шу билан бирга, Ўзбекистон Марказий Осиё минтақасида миллатлараро низоларни олдини олишда фаол рол ўйнамоқда. Масалан, 2016 йилдан кейин Қирғизистон ва Тожикистон билан чегарадаги можароларни ҳал қилишда Ўзбекистон воситачилик қилиб, ўзининг тинчликсевар сиёсатини намойиш этди. Мустақиллик йилларида миллатлараро тотувликни мустаҳкамлаш ва турли этник гуруҳлар ўртасида ҳамжиҳатликни таъминлаш мақсадида қатор ҳуқуқий ва институционал чоралар кўрилди. Бугунги кунда мамлакатда тинчлик ва барқарорликни асраш учун фуқаролик жамияти институтлари, миллий маданий марказлар ва давлат ташкилотлари ҳамкорликда иш олиб бормоқда.

Ўзбекистонда миллатлараро барқарорлик ва дўстликни мустаҳкамлашга қаратилган тадбирлар, хусусан, Наврўз байрами, Дўстлик фестиваллари ва Бағрикенглик ҳафталиги каби анъанавий чоралар юқори кайфият ва кўтаринки руҳда ўтказилади. Ушбу тадбирлар давлат ва ҳукумат даражасида ташкил этилиб, уларга янада юқори мақом ва аҳамият берилади. Айни кунларда ўзбекистонликлар “Наврўз” байрамини кенг нишонлашга тайёргарлик кўришмоқда. Наврўз байрами нафақат йилнинг энг муҳим табиат уйғониш байрами сифатида, балки халқлар дўстлиги ва бирдамликнинг тимсолига айланган улуғ тадбир сифатида кенг нишонланади. Бу байрам республикамизнинг ҳар бир тумани, шаҳри ва қишлоқларида катта кўтаринкилик ва ўзгача руҳда ўтказилади. Наврўз Ўзбекистоннинг кўп миллатли халқини бирлаштирувчи муҳим платформа бўлиб, унда турли миллат вакиллари ўз маданияти, анъаналари ва ошпазлик меросини намойиш этади. Бу байрам мамлакатимизда яшовчи барча халқлар учун умумий қувонч ва ҳамжиҳатлик рамзидир.

Наврўз байрами доирасида Ўзбекистоннинг ҳар бир ҳудудида ўзига хос тантаналар уюштирилади. Байрам дастури кўпинча халқ сайиллари, мусиқалар, миллий рақс ва ўйинлар билан бойитилади. Шу билан бирга, Наврўзнинг энг муҳим қисми – умумий дастурхон атрофида йиғилиш ва халқларнинг ўзига хос таомлари билан бир-бирини меҳмон қилишдир. Бу анъана нафақат ўзбек халқининг меҳмондўстлигини акс эттиради, балки мамлакатда яшовчи бошқа миллатларнинг ҳам ўзига хос ошпазлик маданиятини бирлаштиради.

Наврўз байрамида тайёрланадиган таомлар орасида энг муҳим ўринни сумалак ва ҳалим эгаллайди. Сумалак – баҳорнинг рамзи сифатида кўриладиган бу таом буғдой унидан тайёрланади ва унинг пиширилиши катта маросимга айланади. Қозон атрофида йиғилган аёллар, қўшиқлар айтиб, биргаликда сумалак тайёрлаш жараёни байрамнинг энг муҳим ва муқаддас қисмларидан биридир. Ҳалим эса ўзбек халқининг анъанавий таоми бўлиб, гўшт ва буғдойдан тайёрланиб, узоқ вақт давомида секин пиширилади. Бу таом ўзбекона дастурхоннинг ажралмас қисмидир.

Аммо Наврўз таомлари фақат ўзбекона анъаналар билан чекланмайди. Ўзбекистонда яшовчи турли миллатлар ўзларининг миллий таомларини ҳам байрам дастурхонига қўшади. Масалан, тожик халқи вакиллари ўзларининг машҳур “ош палов”ини тайёрласа, қозоқлар “бешбармоқ” – гўшт ва хамир билан тайёрланадиган анъанавий таомини тақдим этади. Қирғизлар “чучвара” ёки “каттама” каби ўзига хос таомларни, туркманлар эса “ишлёкли” – гўштли хамир таомини дастурхонга олиб келади. Рус миллати вакиллари “блинчик” ёки “чучвара” каби таомларни, украинлар эса “боршч” – қизил лавлаги шўрвасини тайёрлаб, байрамга ўз ҳиссасини қўшади. Қорақалпоқлар “гуручли балиқ” ёки “тухум барак” каби ўзига хос таомлар билан иштирок этса, арманлар “толма” – узум баргига ўралган гўштли таомини тақдим этади. Бу хилма-хил таомлар Наврўз дастурхонини ранг-баранг қилиб, халқлар ўртасидаги дўстлик ва ҳамкорликни янада мустаҳкамлайди.

Миллатлараро муносабатларни илмий жиҳатдан ўрганиш ва ривожлантириш бўйича ҳам муҳим ишлар амалга оширилмоқда. Ўзбекистон Миллий университети ҳузуридаги “Амалий этнология” лабораторияси ҳам мамлакатда яшовчи миллат ва элатларга бағишланган илмий-амалий тадқиқотлар доирасида кенг кўламли иш олиб бормоқда. Бу лаборатория миллатлараро барқарорлик ва тотувликни мустаҳкамлашга хизмат қилувчи тадқиқотлар билан бирга, талабалар учун махсус амалий машғулотлар ташкил этмоқда. Ушбу машғулотлар орқали ёш авлодга турли миллатларнинг маданияти, тарихи ва Ўзбекистон жамиятидаги ўрни ҳақида чуқур билим берилади, шунингдек, уларда бағрикенглик ва дўстлик туйғулари шакллантирилади. Лаборатория томонидан олиб борилаётган тадқиқотлар этнология, социология ва антропология соҳасидаги замонавий илмий ёндашувларга асосланиб, миллатлараро муносабатларнинг тарихи ва замонавий шароитдаги ўзгаришларини таҳлил қилади.

Демак, ўзбек жамиятининг ижтимоий хусусиятлари миллатлараро барқарорликни таъминлашда муҳим рол ўйнайди. Ўзбек халқининг анъанавий бағрикенглик ва меҳмондўстлик қадимий қадриятларини америкалик социолог Толкот Парсонснинг ижтимоий тизимлар назарияси нуқтаи назаридан таҳлил қилганда, бу хусусиятлар жамиятнинг интеграцион функциясини кучайтиради. Масалан, турли миллат вакиллари ўртасидаги қўшничилик муносабатлари ва умумий байрамларда иштирок этиш ижтимоий бирдамликни оширади. Шу билан бирга, Ўзбекистоннинг кўп миллатли жамияти турли маданий анъаналарнинг уйғунлиги ва тараққиёт учун янги имкониятлар манбаи сифатида хизмат қилади. 

Аммо замонавий шароитда урбанизация ва глобализация жараёнлари янги муаммоларни келтириб чиқармоқда. Ёш авлод орасида миллий ўзликни англашнинг пасайиши ва иқтисодий миграция этник чегараларни хиралаштириши мумкин. Миллатлараро барқарорликка таҳдид солувчи омиллар орасида иқтисодий тенгсизлик, экологик муаммолар ва халқаро миграция жараёнлари алоҳида ажралиб туради. Келажакда Ўзбекистон миллатлараро барқарорликни сақлаш учун рақамли технологиялардан фойдаланишни кенгайтириши мумкин. Ижтимоий тармоқларда толерантликни тарғиб қилувчи кампаниялар ва ахборот технологиялари орқали ёшларни жалб қилиш муҳим йўналиш бўлиб хизмат қилади. 

Ўзбекистонда миллатлараро барқарорлик – бу тарихий тажриба, давлат сиёсати ва жамиятнинг ички динамикасининг синтезидир. Мамлакатнинг ушбу соҳада эришган ютуқлари нафақат ички интеграцияни таъминлайди, балки халқаро миқёсда ҳам ўрнак бўлиб хизмат қилади. Бироқ замонавий муаммолар ва глобал ўзгаришлар шароитида бу моделни янада такомиллаштириш ва мослаштириш зарур. Ўзбекистоннинг келажакдаги муваффақияти унинг кўп миллатлилигини бойлик сифатида сақлаб қолиш ва уни барқарор ривожланиш учун ресурсга айлантириш қобилиятига боғлиқ бўлади.

Р.Хомитов,

 ЎзМУ ҳузуридаги

 “Амалий этнология” 

лабораторияси раҳбари,

И.Хўжахонов, катта илмий ходим.

ЎзА