Zamonaviy raqamli davrda texnologiyalar biznes, davlat va kundalik hayotning asosiy qismiga aylangan. Ammo bu bog‘liqlik shaxslar va tashkilotlarni kiberhujumlarning kuchayib borayotgan xavfiga sabab bo‘ldi. Fishing xabarlaridan tortib murakkab “ransomware” operatsiyalarigacha bo‘lgan hujumlar nafaqat moliyaviy barqarorlikka, balki raqamli tizimlarga bo‘lgan ishonchga ham tahdid solmoqda. Huquqiy himoya bunday hujumlarning oldini olish, javobgarlikni belgilash va global kiberxavfsizlik standartlarini rivojlantirishda asosiy rol o‘ynaydi.
Xo‘sh, kiberhujumlarga qarshi huquqiy himoya bormi? Mavjud tizimlarning qiyinchiliklari nimada? Xavfsiz raqamli kelajakni ta’minlash uchun ularni qanday kuchaytirish kerak?
Keling, ushbu savollarga atroflicha javob qidiramiz.
Raqamli texnologiyalar tobora murakkablashib borayotgani sababli, kiberjinoyatlar ham rivojlanmoqda. Bu nafaqat shaxsiy foydalanuvchilar, balki global korxonalar va davlat infratuzilmalari uchun ham jiddiy xavf tug‘diradi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, dunyo bo‘ylab har 11 soniyada bir “ransomware” hujumi amalga oshiriladi. Bu esa kompaniyalarni millionlab dollar zarar va operatsion to‘xtalishlarga olib keladi. Kiberhujumlarning maqsadi tobora ko‘proq ijtimoiy va iqtisodiy hayotning muhim jihatlariga qaratilmoqda. Misol uchun, 2021 yilda AQSHdagi “Colonial Pipeline” kompaniyasiga qilingan “ransomware” hujumi Yevropa va AQSH energetika bozorlariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Buning natijasida butun hudud bo‘ylab yoqilg‘i tanqisligi yuzaga keldi. Bu kabi holatlar kiberxavfsizlikning ahamiyatini yanada oshiradi va huquqiy himoya tizimlarini kuchaytirishni talab qiladi. Bundan tashqari, kiberhujumlar yildan yilga yanada nozik va murakkab usullardan foydalanmoqda.
Fishing hujumlari dastlab faqat xatolarni o‘rganuvchi foydalanuvchilarga qaratilgan bo‘lsa, bugungi kunda ular sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan vositalar yordamida keng miqyosda amalga oshirilmoqda. Masalan, xakerlar aynan korxona rahbariyatining ovozini takrorlash uchun deyepfake texnologiyalaridan foydalanib, moliyaviy mablag‘larni o‘zlashtirishga muvaffaq bo‘lmoqda. Kiberxavfsizlikda huquqiy himoyaning o‘rni kiberxavfsizlikda huquqiy himoya qonunchilik asoslari orqali muammolarni tizimli ravishda hal qilishga imkon beradi.
Birinchi navbatda, qonunlar tashkilotlardan muayyan standartlarga rioya qilishni talab qiladi. Bu esa kiberxavfsizlikni keng miqyosda oshirishga xizmat qiladi. Xalqaro miqyosda masalan “Yevropa Ittifoqining GDPR” qonuni nafaqat shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilishni ta’minlaydi, balki tashkilotlarga kiberhujumlarga qarshi maxsus xavfsizlik choralarini amalga oshirish majburiyatini yuklaydi. Ushbu qonun hujjati boshqa davlatlar uchun ma’lumotlar xavfsizligini ta’minlash uchun andaza bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari huquqiy himoya kiberhujumlar natijasida jabrlanganlar uchun sudga murojaat qilish imkoniyatini beradi. Agar tashkilotlar o‘z ma’lumotlarini yetarli darajada himoya qila olmagan bo‘lsa, jabrlangan shaxslar yoki kompaniyalar ularga qarshi da’vo arizasi berishi mumkin. Masalan, “Facebook”ning “Cambridge Analytica” mojarosi natijasida kompaniya milliardlab dollar miqdorida jarimaga tortildi. Bu esa tashkilotlarni kiberxavfsizlikni kuchaytirishga undaydi. Global miqyosdagi hamkorlikning ahamiyati, Kiberhujumlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular ko‘pincha xalqaro chegaralardan o‘tib amalga oshiriladi. Bu esa huquqiy choralarni qabul qilishda qo‘shimcha qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
“Budapesht konvensiyasi” xalqaro darajadagi asosiy huquqiy hujjat sifatida kiberjinoyatlarga qarshi kurashda davlatlararo hamkorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu kelishuv davlatlarga kiberjinoyatchilik holatlarini o‘rganish va jinoyatchilarni jazolashda birgalikda ishlash imkonini yaratadi. Ammo ko‘p davlatlarda kiberjinoyatchilikka qarshi qonunchilik yetarli darajada rivojlanmagan. Ayrim davlatlarda huquqiy bo‘shliq mavjud bo‘lib, bu hududlar jinoyatchilar uchun “xavfsiz boshpana”ga aylanadi.
Xalqaro darajada qonunchilikni uyg‘unlashtirish va barcha davlatlar uchun majburiy standartlarni joriy etish kiberjinoyatchilikka qarshi kurashda samarali vosita bo‘ladi. Kiberxavfsizlik tizimlarining samaradorligini oshirishda javobgarlik va ma’lumotlar maxfiyligini ta’minlash eng muhim jihatlardan biridir. Ushbu tamoyillar shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilishni ta’minlash, kiberhujumlarning oldini olish va tashkilotlarning o‘z vazifalariga mas’uliyat bilan yondashishini rag‘batlantirishga qaratilgan. Kiberjinoyatchilik bo‘yicha javobgarlik masalalari ko‘pincha ma’lumotlar xavfsizligidagi sustkashlik yoki ehtiyotsizlik oqibatida yuzaga keladi. Kompaniyalar o‘zlarining infratuzilmasini himoya qilish uchun yetarlicha choralar ko‘rmagan bo‘lsa, ularga moliyaviy jarimalar, sud ishlari va obro‘siga putur yetishi mumkin bo‘lgan qarshi qonuniy harakatlar qo‘llaniladi. Bunda qonunlar masalan “Yevropa Ittifoqining GDPR” qonuni katta ahamiyatga ega. Ushbu qonun nafaqat kompaniyalarga qattiq talablar qo‘yadi, balki foydalanuvchilarning shaxsiy ma’lumotlari ustidan nazoratni ta’minlash imkoniyatini ham oshiradi.
Ma’lumotlarning maxfiyligini ta’minlashning ahamiyati shundaki, raqamli iqtisodiyotda ma’lumotlar eng qimmatbaho resursdir. Tashkilotlar mijozlarining shaxsiy ma’lumotlarini to‘plash, saqlash va qayta ishlash orqali xizmatlarini yaxshilaydi, marketingni rivojlantiradi va foyda olishga erishadi. Lekin ushbu ma’lumotlarning noto‘g‘ri boshqarilishi yoki himoyasizligi kiberjinoyatchilik uchun ulkan imkoniyat yaratadi. Shaxsiy ma’lumotlarning buzilishi natijasida odamlarning moliyaviy holatiga zarar yetishi yoki ular o‘zlarining identifikatsiya ma’lumotlarini yo‘qotishi mumkin. Masalan, 2017 yildagi “Equifax” ma’lumotlar buzilishi natijasida 143 million amerikalikning shaxsiy ma’lumotlari, shu jumladan, ijtimoiy xavfsizlik raqamlari va kredit tarixlari buzilgan edi. Bu esa jamoatchilikning kompaniyalarga va ularning ma’lumotlar boshqarish usullariga bo‘lgan ishonchini keskin pasaytirgan.
Maxfiylikni ta’minlashning bir qismi sifatida huquqiy himoya jabrlangan shaxslarning huquqlarini kafolatlaydi. Jabrlanganlar buzilgan ma’lumotlar asosida tashkilotlarga qarshi da’vo qilish va zararlarni qoplashni talab qilish huquqiga ega. Bu esa kompaniyalarni o‘z ma’lumotlarini himoya qilishga yanada jiddiy yondashishga undaydi. Tashkilotlar mijozlarning shaxsiy ma’lumotlarini to‘plashdan oldin ularni qanday ishlatishi va qanday himoya qilishi haqida aniq ma’lumot berishga majbur. Bu odatda maxfiylik siyosati orqali amalga oshiriladi.
Maxfiylik siyosati mijozlarni xabardor qilish bilan birga kompaniyalarni o‘z majburiyatlariga amal qilishga undaydi. GDPR doirasida tashkilotlar uchun bir nechta muhim majburiyatlar mavjud: ruxsat olish: mijozlardan shaxsiy ma’lumotlarni qayta ishlash uchun aniq ruxsat so‘ralishi kerak. Ma’lumotlarga kirish huquqi: foydalanuvchilar o‘z ma’lumotlariga kirish va ularni o‘chirishni talab qilish imkoniyatiga ega bo‘lishlari lozim. Ma’lumotlarni minimallashtirish: tashkilotlar faqat kerakli va tegishli ma’lumotlarni to‘plashi kerak. Buzilish haqida xabar berish: ma’lumotlar buzilgan taqdirda, bu haqida zudlik bilan tegishli huquqni muhofaza qiluvchi organlarga va jabrlangan shaxslarga xabar berish majburiy. Bu majburiyatlar tashkilotlarni foydalanuvchilar ma’lumotlariga ehtiyotkorlik bilan yondashishga undaydi. Bunda asosiy e’tibor nafaqat qonun talablariga rioya qilishga, balki brend obro‘sini himoya qilishga ham qaratiladi.
Kiberjinoyatchilarga qarshi samarali javob choralari qabul qilish huquqiy tizimning ajralmas qismidir. Kiberjinoyatchilikni jinoyat deb belgilash va jinoyatchilarga jazo choralari qo‘llash orqali qonunlar jinoyatchilarning bunday harakatlardan saqlanishiga sabab bo‘ladi.
Ko‘plab mamlakatlar, jumladan, AQSH, Buyuk Britaniya va Yevropa davlatlari kiberjinoyatchilikka qarshi qonunchilikni kuchaytirgan. Misol uchun, AQSHda “Computer Fraud and Abuse Act” (CFAA) kiberhujumlarni jinoyat deb e’lon qiladi va ruxsatsiz kirish, ma’lumotlarni o‘g‘irlash yoki buzish uchun qattiq jazo choralari ko‘riladi. Bunday qonunlar jinoyatchilarga jiddiy to‘siq yaratadi va kiberhujumlar miqyosini kamaytiradi. Shuningdek, xalqaro miqyosda Budapesht Konvensiyasi kabi shartnomalar mamlakatlararo hamkorlikni ta’minlaydi. Bu esa jinoyatchilarni aniqlash va jazolashni osonlashtiradi va ayniqsa, bu hujumlar transchegaraviy xarakterga ega bo‘lganda. Foydalanuvchilar huquqlarini himoya qilish kiberjinoyatchilikda shaxsiy huquqlarni himoya qilish muhim jihat hisoblanadi. Jabrlanganlar o‘zlarining shaxsiy huquqlarini buzgan kompaniyalar yoki shaxslar ustidan da’vo qilish imkoniyatiga ega. Qonunchilikning ushbu qismi nafaqat jabrlanganlarga adolatni ta’minlashga, balki kompaniyalarning shaxsiy ma’lumotlarni qayta ishlashda mas’uliyatli bo‘lishini ta’minlashga ham xizmat qiladi. Masalan Kaliforniya iste’molchilar maxfiylik qonuni (CCPA) Kaliforniya shtatidagi foydalanuvchilarga o‘z ma’lumotlarini nazorat qilish imkonini beradi. Foydalanuvchilar o‘zlarining ma’lumotlari qayerda saqlanayotganini, kimga sotilganini bilish va uni o‘chirishni talab qilish huquqiga ega. Maxfiylikni ta’minlashda ilg‘or texnologiyalar roli raqamli dunyoda texnologiyalar ma’lumotlarni himoya qilish uchun katta imkoniyatlarni taqdim etadi. Shifrlash texnologiyalari ma’lumotlarni faqat ruxsat etilgan shaxslar tomonidan o‘qilishi mumkin bo‘lgan shaklda saqlashga imkon beradi. Blokcheyn texnologiyasi esa ma’lumotlarning o‘zgartirilmasligini ta’minlaydi. Bu esa hujumchilar uchun ularni manipulyatsiya qilishni deyarli imkonsiz qiladi. Sun’iy intellekt asosida ishlovchi xavfsizlik tizimlari hujumlarni oldindan aniqlash va ularning oldini olish imkoniyatini oshiradi. Misol uchun, xavfsizlik monitoring tizimlari real vaqt rejimida faoliyat yurituvchi xavf-xatarlarni aniqlash va darhol javob choralarini ko‘rish imkoniyatini beradi. Raqamli texnologiyalarning rivojlanishi va huquqiy talablar sun’iy intellekt, blokcheyn, va IoT (Internet of Things) kabi yangi texnologiyalarning rivojlanishi kiberxavfsizlik sohasida yangi imkoniyatlar va tahdidlarni keltirib chiqarmoqda. Ushbu texnologiyalar bir tomondan kiberhujumlarning oldini olish va real vaqt rejimida tahlil qilish imkonini bersa, boshqa tomondan ular jinoyatchilar tomonidan suiiste’mol qilinishi mumkin. Misol uchun, IoT qurilmalari himoyalangan bo‘lmasa, ulardan keng miqyosdagi DDoS hujumlarini amalga oshirish uchun foydalanish mumkin.
Huquqiy talablarni yangilab IoT qurilmalarining xavfsizligini ta’minlash xalqaro miqyosda dolzarb masalaga aylanmoqda. Shuningdek, sun’iy intellekt asosida ishlovchi dasturlarni nazorat qilish uchun maxsus qonunlar joriy etilishi zarur. Huquqiy himoya va kelajakdagi yo‘nalishlar Kiberxavfsizlikda huquqiy himoya uzoq muddatli strategiyaga ega bo‘lishi kerak. Bu strategiyada quyidagi yo‘nalishlar asosiy o‘rin egallaydi:
1. Qonunchilikni muntazam yangilash: texnologiyalar tez rivojlanayotgan sharoitda, qonunchilik tizimi doimiy ravishda moslashib borishi zarur.
2. Kiberxavfsizlikka sarmoya kiritish: Hukumat va xususiy sektor kiberxavfsizlik bo‘yicha ilg‘or texnologiyalar va kadrlar tayyorlashga e’tibor qaratishi lozim.
3. Ta’lim va xabardorlikni oshirish: aholi va korxonalarni kiberxavfsizlikka oid xavf-xatarlar haqida xabardor qilish, shuningdek, xodimlar uchun muntazam treninglar tashkil etish muhimdir.
4. Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish: davlatlararo hamkorlik va axborot almashish kiberjinoyatchilikka qarshi samarali vosita hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, kiberxavfsizlikda huquqiy himoya kiberjinoyatlarga qarshi kurashda muhim o‘rinni egallaydi. Qonunchilikning aniq va qat’iy bo‘lishi nafaqat tashkilotlar va shaxslarni himoya qilishga, balki jinoyatchilikning oldini olishga ham xizmat qiladi. Raqamli texnologiyalar rivojlanayotgan davrda huquqiy tizimning moslashuvchanligi va global miqyosdagi hamkorlik kiberxavfsizlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Kiberhujumlar xavfini kamaytirish uchun ta’lim, texnologiyalar va huquqiy tizimlar o‘zaro uyg‘unlashgan holda ishlashi kerak. Kuchli huquqiy himoya orqali raqamli kelajakni xavfsiz, barqaror va ishonchli qilish mumkin.
G‘ayrat Eshboyev,
Toshkent davlat yuridik universiteti
Kiber huquq kafedrasi o‘qituvchisi.