Shayboniyxonning besh asr avvalgi savdo embargosi

XVI asr boshlari. Markaziy Osiyoning keyingi taqdiri hal bo‘layotgan keskin bir davr. Muhammad Shayboniyxon va qozoq xonlari o‘rtasidagi Sirdaryo bo‘yidagi hosildor yerlar va muhim savdo shaharlari uchun kurash o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqqan edi. Tarix kitoblarida bu davr asosan to‘qnashuvlar va harbiy yurishlar orqali tasvirlanadi. Ammo Fazlulloh ibn Ro‘zbexonning “Mehmonnomayi Buxoro” asari bizga bu kurashning shu paytgacha e’tibordan chetda qolgan, o‘ta zamonaviy va strategik ahamiyatga ega bo‘lgan jihatini ochib beradi: Shayboniyxon o‘z raqiblariga qarshi nafaqat qilich, balki o‘tkir iqtisodiy qurol – to‘liq savdo blokadasini ham qo‘llagan.

1509 yilning qishida Shayboniyxon qozoq xoni Burunduqxon uluslariga qarshi yirik harbiy yurish uyushtiradi. Bu yurish natijasida katta o‘lja qo‘lga kiritilgach, ko‘pchilik sarkardalar xon shu bilan kifoyalanadi, deb o‘ylagan edi. Biroq Shayboniyxonning strategik rejasi ancha keng va chuqurroq edi. U harbiy g‘alabani iqtisodiy g‘alaba bilan mustahkamlashga qaror qiladi. “Mehmonnomayi Buxoro” asarida qayd etilishicha, Shayboniyxon o‘z nazorati ostidagi barcha hududlarda qozoq uluslari bilan har qanday savdo-sotiqni qat’iyan taqiqlovchi maxsus farmon chiqaradi.

Bu farmonning ahamiyatini tushunish uchun o‘sha davrdagi iqtisodiy munosabatlarni tasavvur qilish kerak. Asosan chorvachilik bilan shug‘ullangan ko‘chmanchi qozoq uluslari hayoti Movarounnahrning o‘troq aholisi bilan uzviy bog‘liq edi. Ular o‘zlarining chorva mahsulotlarini (go‘sht, teri, jun) Sirdaryo bo‘yidagi Sig‘noq, Arkuk, O‘zgand kabi savdo shaharlarida gazlama, hunarmandchilik buyumlari, qurol-yarog‘ va eng muhimi – donga almashtirishar edi. Shayboniyxon aynan shu hayotiy muhim iqtisodiy tomirni kesishga qaror qiladi. Uning farmonida “dushman ulusiga hatto bir dona igna yoki bir qarich mato ham o‘tmasligi” qat’iy belgilab qo‘yiladi.

Bu qaror shunchaki bir jazo chorasi emas, balki uzoqni ko‘zlagan strategik yurish edi. Birinchidan, bu qozoq xonlarining iqtisodiy poydevoriga jiddiy zarba berar, ularni zarur mahsulotlardan mahrum qilar edi. Ikkinchidan, bu orqali Shayboniyxon o‘z raqiblarining harbiy salohiyatini zaiflashtirishni maqsad qilgan. Chunki savdo to‘xtashi bilan ularning qurol-yarog‘ va boshqa harbiy anjomlarni sotib olish imkoniyati keskin cheklanardi. Uchinchidan, bu qaror Movarounnahrning iqtisodiy resurslarini to‘liq Shayboniyxon manfaatlariga bo‘ysundirishga, savdo yo‘llari ustidan yakkahokim nazorat o‘rnatishga xizmat qilardi.

Ibn Ro‘zbexonning guvohlik berishicha, bu farmon o‘ta qattiqqo‘llik bilan ijro etilgan. Savdogarlar va aholi buyruqni buzishdan qattiq qo‘rqishgan va qozoq uluslari bilan har qanday aloqa butunlay uzilgan. Bu holat Shayboniyxonning nafaqat jang maydonida, balki siyosiy va iqtisodiy jabhalarda ham nechog‘li mohir va qat’iyatli strateg bo‘lganini ko‘rsatadi. U o‘z maqsadiga erishish uchun faqat harbiy kuchga tayanib qolmay, balki o‘sha davr uchun mutlaqo yangilik bo‘lgan iqtisodiy bosim usullarini ham mohirlik bilan qo‘llay olgan. Bu tarixiy fakt o‘zbek davlatchiligi tarixidagi ba’zi hukmdorlarning naqadar teran tafakkurga ega bo‘lganidan dalolat beradi.

Alisher Egamberdiyev, O‘zA