Sun’iy intellektli chat-bot dasturi jurnalistning o‘rnini bosa oladimi?

“Axel Springer” Media guruhiga qarashli AQSH Virjiniya shatati Arlington shahrida chop etiladigan “Politico” gazetasi, Germaniyada ko‘p ming nusxada bosib chiqariladigan “Die Welt” va “Bild” gazetalari kuchli aks-sado berishi kutilayotgan shov-shuvli bir voqea arafasida turibdi.

Jamoada sun’iy idrok (intellekt)li chat-bot ChatGPT (suhbatdosh bilan dialog rejimida muloqot qila oladigan sun’iy intellektli elektron dastur) – robot-jurnalistlarni gazeta ishlab chiqarishga jalb etish evaziga xodimlar sonini keskin qisqartirish ko‘zda tutilmoqda.

Pirovard maqsadi inson o‘rnini egallashga qaratilgan sun’iy idrok g‘oyasi kelajagini hali aniq tasavvur qila olmaymiz, ammo ayni jarayon ko‘z oldimizda sodir bo‘lmoqda.

Sun’iy intellekt jurnalistikaga ham dadil kirib kelyapti. Ayrim ommmaviy axborot vositalari, jumladan, Germaniyaning eng yirik “Bild” gazetasi hamda Amerikaning siyosiy jurnalistikaga ixtisoslashgan  “Politico” media tashkiloti shu kunlarda jurnalistlar xodimlarni sezilarli darajada qisqartirish taraddudini ko‘ryapti. “Gvardian” gazetasi xabar berishicha, jonli jurnalist ishi endi elektron chat-bot zimmasiga yuklanadi.

Germaniya media guruhi Bosh direktori Matias Dyopfnerning aytishicha, jurnalistlarni jonli tartibda ishlaydigan, savolingizga javob berib, fikr bildirib, muloqotga kirisha oladigan sun’iy idrok bilan “qurollantirilgan” tizimga almashtirish rejalashtirilmoqda. Gazeta noshirlari jurnalist ishini bajara oldigan, bugungi daromadiga nisbatan ancha ko‘p foyda keltiradigan chat-botlarni ishga tushirib, xodimlar sonini qisqartirib, o‘z korxonalarini raqamli media kompaniyaga aylantirish niyatida.

Janob Dyopfner yana shunday deydi: g‘oyaviy, siyosiy senzura, yuqoridan beriladigan buyrug‘-u buyurtma nimaligini bilmaydigan qurilma jurnalist o‘rniga kelib, uning ishini bajaribgina qolmay, yot g‘oya, hukmron mafkura, tashqi muhitning salbiy ta’siridan ham xoli bo‘ladi, shu tariqa asl ma’nodagi sof, haqiqiy demokratik mustaqil jurnalistikaga asos solinadi.

Mutaxassislar bugungi kun jahon OAV faoliyatida, professional jurnalistikada sifat o‘zgarishiga olib keladigan inqilobiy o‘zgarish yuz berishini bashorat qilishyapti:

– Ishini, kelajagini o‘ylaydigan noshir, muharrir, jurnalist, media-biznes odami buni hisobga olmasligi mumkin emas. Bundan buyon faqat tesha tegmagan gapni topib aytib, fikrni noyob tajriba, teran aql, chuqur va dadil mantiqli tahlil bilan boyitib qog‘ozga tushiradigan, maqolaga barchaning diqqatini jalb qilib, mushtariylarni mahliyo qila oladigan jurnalist, ijodkorgina OAV olamida faoliyat yurita oladi.

Ayni payt jurnalistikada sun’iy idrokning hozircha tishi o‘tmaydigan, aqli yetmaydigan (joni bo‘lganda, bu gap uchun undan uzr so‘ragan bo‘lar edik) jihatlar ham mavjud.

Deylik, boy maxsus bilim, qolaversa, odob talab qiladigan nozik diniy mavzular, shunga asoslanadigan sharq yoki g‘arb ma’naviyati masalasi, terror, giyohvandlik, reaksion mafkura, millatlar aro bahs va nizo, davlatlar o‘rtasidagi chegara muammosi, qirg‘in-barot urushni sun’iy intellekt yordamida xolis, ob’ektiv yoritib bo‘larmikan, degan xayolga borasan, kishi. Bu holat ob’ektivlik, xolislik, betaraflik ta’minlanmasligidan tashqari, aytayotgan gapi, fikri, ilgari surayotgan g‘oyasi uchun javobgarlikdan o‘zini chetga olish emasmikan?

Axir, matn yozayotgan, ovoz, ohang, undalma, nutq, shovqin bilan materialni boyitayotgan sun’iy idrokka aql o‘rgatib, uqtirib, uni javobgarlikka tortib bo‘ladimi?!

Jurnalist e’lon qilayotgan ma’lumot, ilgari surayotgan g‘oya, fikr-mulohaza ma’lum bir shaxsga taalluqli va buning uchun muallif qonun, hamkasblari va jamiyat oldida mas’ul, javobgar.

Yana bir muhim jihat: sun’iy idrokning taraqqiyot strategiyasi uchun etika me’yori, odob-axloq reglamenti zarurligi qayd etilyapti. Bu gazeta egasi, noshirda xavotir uyg‘otib, uni jiddiy tashvishga solmoqda. Sababi, xohlaymizmi, yo‘qmi, robot ishining natijasi uchun OAV egasi, yuridik shaxs – jonli odam javob beradi. Biror muammo chiqqanda mas’uliyatni kim bo‘yniga oladi? Axir, aksariyat davlatlarning OAV to‘g‘risidagi qonunlarida urush, axloqsizlik, giyohvand moddalarni targ‘ib qilish, davlat sirini ochish, kimningdir izzat-nafsiga tegish, insonni haqoratlash uchun jinoiy javobgarlik ko‘zda tutilgan.

To‘g‘ri, elektron chat-bot har qanday mavzudagi axborotni professional jurnalistga qaraganda tez va soz, tomonlar manfaatini hisobga olgan holda ob’ektiv, e’tirozga sabab bo‘lmaydigan tarzda mukammal, so‘l-o‘ngga og‘ishmay to‘g‘ri, xolisona bita oladi. Binobarin, qalb qo‘ri, dil mehri, ta’bir joiz bo‘lsa, yuraq qoni bilan yozilishi kerak bo‘lgan maqolani biror robot yoza olarmikan?

Masalan, “The European Times News” gazetasi kimgadir qandaydir g‘oyani singdirish, qaysi bir qudratli mamlakat, siyosiy guruh yoki tizim mafkurasini targ‘ib qilish emas, o‘z o‘quvchilariga dunyoda sodir bo‘layotgan yangiliklarni tezkor yetkazib berish, Yevropa aholisini u yoki bu muhim voqea-xodisadan xabardor qilish maqsadida faoliyat yuritadi. Fikrimizcha, mana shunday ommaviy axborot vositasida sun’iy aql joylashtirilgan xolis chat-botdan foydalanishi o‘rinlidir, ehtimol. O‘ta siyosiylashgan, nodemokratik, avtoritar, totalitar davlatlar media makonida esa elektron chat-bot imkoniyati nihoyatda chegaralangan bo‘lishi zarur.

O‘tgan yil oktyabr oyida “The Miami Herald”da 1989 yildan buyon muxbir bo‘lib ishlab kelgan Rene Rodrigis ishdan bo‘shatildi. U gazetaga ko‘chmas mulk bozori haqida maqolalar berib turar edi. Yaqinda gazeta ma’muriyati ushbu faxriy jurnalist bajarib kelgan vazifani sun’iy aql sohibi – elektron chat-bot reportyor zimmasiga yukladi.