2025 йил 31 март... Хўжанд – ҳар бир тошида карвонлар изи қолган, ҳар бир шамоли ҳануз мумтоз шеъриятдан пичирлайдиган қадим шаҳар минтақавий сиёсат тарихидаги бурилиш нуқтасига айланди. Ўзбекистон, Тожикистон ва Қирғизистон Президентлари давлат чегараларининг туташ нуқтаси ҳақидаги шартномани имзоладилар. Айни ҳужжат ўттиз йилдан зиёд давом этган баҳс, чегара борасидаги ноаниқлик, вақти-вақти билан аланга олиб турадиган низоларга ҳуқуқий нуқта қўйди.

Шу куни “Абадий дўстлик тўғрисида”ги Хўжанд декларацияси ҳам қабул қилинди, рамзий Дўстлик стеласи ўрнатилди. Мамлакатлар ўзаро ратификация ҳужжатларини алмашди. Бу муждалар муборак Наврўз кайфияти билан уйғун рўй берди. Наврўз – янгиланиш, кун-тун тенглиги, умид рамзи. Хўжанддаги сиёсий баҳор ҳам айни мазмунга уйқашиб кетди.

Бу ўринда баҳор метафора эмас, реал сиёсий, дипломатик ва инсоний воқелик. Жаҳонда беқарорлик ва геосиёсий парчаланиш авж олаётган бугунгидек қалтис бир пайтда Марказий Осиё нозик ишончдан тинчлик иморати қандай тикланишини кўрсатди.

Чегарадан устуворликкача: тартибга келтирилган мураккаблик

Маълумки, Қирғизистон ва Тожикистон ўртасидаги чегара муаммоси жуда оғриқли нуқта эди. Анклавлар, баҳсли ерлар, этник кесишмалар, сув ва йўллардан фойдаланишдаги чекловлар – ҳаммаси чегарани мустаҳкам тинчликка халақит қиладиган минали майдонга айлантирганди.

2022 йил сентябрдаги Боткен қуролли тўқнашуви, артиллерия, дрон ва зирҳли техника қўлланган жанг минтақада нечоғли нозик вазият ҳукм сураётганини фош этди. Ўнлаб инсонлар ҳалок бўлди, юзлаб одам яраланди, минглаб аҳоли эвакуация қилинди. Ўша воқеалар муаммо шунчаки дипломатик хусусиятга эга эмаслиги, балки хавфсизлик учун бевосита таҳдидлигини кўрсатган.

Шундан сўнг икки мамлакат махсус хизматлари раҳбарлари – Қамчибек Ташиев ва Саймумин Ятимов ёпиқ форматда, босқичма-босқич музокара олиб боришни бошлади.

Уч йил давомида сунъий йўлдош хариталари келишилди, анклав – Ворухнинг расмий мақоми ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамланди, ҳудудлар алмашинуви механизми ишлаб чиқилди ва бетараф транспорт йўлаги очилди. Бу шартнома шунчаки мажбурий келишув эмас, балки онгли, етук фуқаролик позицияси ифодасидир. Жараён ортида инсонлар ҳаётини сақлаб қолиш, ишончни қайта тиклаш ва барқарор келажак яратиш умиди ётибди.

Тошкент — фасилитатор сифатидаги етакчи

Минтақада барқарорлик марказисиз архитектура қуриб бўлмайди. Охирги йилларда Тошкент шундай марказ сифатида майдонга чиқди. Бинобарин, ҳукмрон восита эмас, балки йўл очувчи, ўзаро муносабатни уйғунлаштирувчи куч хусусиятини намоён қилди.

2016 йилдан сўнг Ўзбекистон ташқи сиёсатида кўтарилган тўлқин тектоник тус олди. Президент Шавкат Мирзиёев минтақада ҳар томонлама ишонч тилини таклиф қилди: ёпиқлик эмас – очиқлик, рақобат эмас – прагматизм, девор эмас – кўприк...

Ўзбекистон қуйидаги қадамлар билан ўз ёндашувини амалда кўрсатди:

“С5+1” формати орқали минтақавий мулоқотга майдон яратди;

Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон темир йўлининг дастлабки босқичларини қўллаб-қувватлади;

7 йилда 15 дан зиёд янги чегара пункти очилди;

Тожикистон билан товар айланмаси 120 миллион доллардан 800 миллион долларгача ўсди;

таълим ва маданий-гуманитар соҳада ҳамкорлик мустаҳкамланди, қўшма университетлар очилди.

Республикамиз нафақат ташаббус кўрсатаётган, балки назарияни кафолатлаётган, сокин ва шу билан бирга самарали етакчига айланди. Бу – минтақавий сиёсатдаги энг муҳим бурилишлардан бири.

Ғоядан институтларгача: Шенген сари қадамлар

Таъбир жоиз бўлса, Хўжанд шартномаси – минтақавий бирдамликнинг институционал пойдевори. Саммитда биринчи марта “Марказий Осиё Шенгени” ғояси расман тилга олинди. Бу – виза талаб қилинмайдиган макон, божхона ва миграция сиёсатини уйғунлаштириш лойиҳаси.

Бир пайтлар сароб ҳисобланган ғоя бугун интеграциянинг мантиқий босқичига айланмоқда. Минтақада қўшма ярмаркалар ўтказилмоқда: Хўжанд, Андижон, Ўш, авто ва темир йўл қатнови йўлга қўйилган: Душанбе – Фарғона, Ўш – Тошкент. 2024 йилнинг ўзида 20 дан зиёд янги авиарейс очилди. Талабалар алмашинуви кўлами жадал кенгаймоқда.

Мазкур жараён — империя ёки конфедерация эмас, балки ўзаро ҳурматга асосланган, ихтиёрий ва эркин ҳамкорлик майдони яратиш мақсадини акс эттиради.

Анклав эмас – цивилизацион боғловчи камар

Марказий Осиё – Ер сайёрасида четдаги нуқта ёки буфер эмас. Аксинча – чорраҳа. Шанхай ва Истанбулни, Брюссел билан Исломободни боғловчи ришта. Бу ҳақиқат ўрнатилаётган макроминтақавий мантиқда яққол кўрина бошлади.

2026 йил ишга тушадиган Хитой – Қирғизистон – Ўзбекистон темир йўли, CASA-1000 орқали Тожикистон ва Қирғизистон электр энергияси Жанубий Осиёга етказилиши, муайян хавф-хатарга қарамай, минтақа логистикасини ўзгартириши кутилаётган Транс-Афғонистон йўналиши, Фарғона, Сўғд ва Боткендаги хаблар яқин келажакда таълим, технология ва экспорт каби муҳим соҳаларда беқиёс имкониятлар очиши эътироф этилмоқда.

Ўртача ёши 27 бўлган 80 миллиондан зиёд аҳоли яшайдиган бу ҳудуд улкан демографик ва иқтисодий салоҳиятга эга. Бинобарин, ички ишончсиз бу рақамлар фақат статистика вазифасини ўтайди. Хўжанд ана шу ишонч уйғунлигининг бошланиш нуқтаси бўлди.Акс ҳолда, “минтақавий ренессанс” ғояси фақат орзу бўлиб қоларди.

Хўжанд баҳори – сиёсий уйғониш рамзи

Хўжанд баҳори – бир кунлик сиёсий манзарами? Йўқ! Энди чегаралар шунчаки чизиқ эмас, балки асрий жароҳатларни битирувчи малҳам ипи экани аён. Сиёсат фақат куч эмас, балки бир-бирини эшитиш, тушуниш, ўзаро уйғунлашиш. Етакчилик шунчаки лавозим эмас, балки эл умидини юзага чиқариш масъулияти.

XXI асрда минтақавий иттифоқлар – танлов эмас, зарурат. Ишонч инқирози, глобал беқарорлик ва иқтисодий қарама-қаршиликлар асносида Марказий Осиё энг мураккаб муаммоларни ҳам биргаликда ҳал қилиш мумкинлигини намоён этмоқда.

Наврўз – янгиланиш фасли. Ва эҳтимол, Хўжанд айнан шу айёмнинг сиёсий ифодага айланган нуқтасидир: ўтмиш келажакка ғов эмас, пойдевор бўлган он.

Азизбек Наҳанов, ЎзА мухбири