Фанлар академияси Ботаника институти олимлари томонидан ҳамкорликда Орол денгизи қуриган тубидаги экологик реставрация жараёнларига оид кўп йиллик кузатувлари асосида тайёрланган фундаментал тадқиқот натижалари дунёнинг нуфузли илмий журнали — “Ecological Indicators"да “Vegetation colonisation and biodiversity dynamics on the exposed Aral Sea bed: A 35-year investigation” сарлавҳаси остида чоп этилди.
Бу ўз навбатида, Орол фожиаси оқибатларининг экологик жиҳатдан ўрганилишида муҳим босқич бўлди.
ФА ахборот хизматининг маълум қилишича, ушбу фундаментал тадқиқотда муаллифлар томонидан Орол денгизининг қуриган тубида шаклланаётган турғун ўсимлик жамоалари ва экотизимларнинг ўттиз беш йиллик динамикаси ўрганилган.
Олимлар табиатни муҳофаза қилиш халқаро ташкилоти экотизимларининг Қизил рўйхатида “Инқирозга учраган” дея таърифланган Орол денгизининг қуриган тубига динамик замонавий ривожланувчи тизим сифатида баҳо бериб, унда бешта асосий экотизим турларини ажратишди. Натижада 30 дан ортиқ доминант ўсимлик турлари ландшафт интерференцияси ҳодисасига кўра алмашиниш қонуниятларини аниқланиб, уларни тупроқнинг механик таркиби, шўрланиш даражаси ва грунт сувлари чуқурлиги билан боғлиқ ҳолда таҳлил қилинди.
Бундан ташқари, тадқиқот давомида олтмиш бешта экотоп шаклланганлиги маълум бўлиб, экологик мезонларга асосланган ўзига хос классификацион шкала ишлаб чиқилди ва экотизимларнинг ҳали ривожланишда давом этиши башорат қилинди.
Шу тариқа 35 йиллик олиб борилган кузатувлар давомида Орол денгизининг қуриган тубида ўсимликлар тарқалиши орқали беш хил экотизим шаклланганлиги аён бўлди. Бу жараённи эса олимлар эдафик ва гидрологик омиллар таъсирида кечгани билан боғлашмоқда.
Тупроқнинг механик таркиби экотизимларнинг шаклланишида ҳал қилувчи омил бўлиб, махсус дастур таҳлиллари орқали статистик жиҳатдан асослаб берилди.
Яъни илмий асосланишича, қумли ва ўртача зичликдаги тупроқлар ҳамда 1,0–1,5 м чуқурликдаги ер ости сувлари юқори фитомасса ва ўсимлик хилма-хиллигини ҳосил қилишга имкон яратган.
Кучли шўр тупроқларида одатда фақат шўрга чидамли бир хил турдаги ўсимликлар ўсадиган оддий ўсимлик жамоалари учрайди.
Ўсимликларнинг ўзгариши (сукцессия) табиатда турлича юз беради: баъзи жойларда у қисмларга бўлинган ҳолда, баъзисида эса доимий равишда такрорланади. Олиб борилган таҳлиллар шуни кўрсатадики, турли экотизимлар ернинг хоссаларига (тупроқ намлиги, шўрлиги ва бошқалар) боғлиқ ҳолда шаклланади.
2030 йилгача бўлган тахминий ҳисоб-китоблар эса шундан далолат бермоқдаки, Орол денгизи тубида янги ва қайта шаклланган экотизимлар майдони кенгаяди, вақтинчалик ўсадиган (эфемер ўсимликлар) эса камайиб боради.
Аммо ҳар қанча шароит оғир бўлмасин, агар тупроқ ва сув етарли бўлса, бу ерларда барқарор ўсимлик жамоалари вужудга келиши мумкинлиги исботланганди.
Ушбу нашр Ўзбекистон экологик геоботаника соҳасининг халқаро миқёсдаги ютуқларидан биридир ва Оролбўйи ҳудудида барқарор экологик стратегияларни ишлаб чиқиш учун илмий асос бўлиб хизмат қилади.
М.Эшмирзаева, ЎзА