Бўри закот қилмаган кишининг молини ейди, деган гап бор халқимизда. Болалигимда гувоҳ бўлган битта воқеа бўрининг яна бир кароматини кўрсатган эди. Бу воқеа анча йиллар олдин Қизилқумнинг олис яйловларининг бирида юз берган.

Бўри закот қилмаган кишининг молини ейди, деган гап бор халқимизда. Болалигимда гувоҳ бўлган битта воқеа бўрининг яна бир кароматини кўрсатган эди. Бу воқеа анча йиллар олдин Қизилқумнинг олис яйловларининг бирида юз берган.

Ўрозбой исмли чўпон бир куни эрталаб яйловдаги қўйларини олиб қайтиш учун отига миниб қўнғироқнинг овозини мўлжаллаб келаётган эди. Унинг оти бир нимадан қўққисдан ҳўркиб кетади. Қараса, нарироқ жойда, тошларнинг орасида нимадир қимирлаётган экан. Отдан тушиб, секин бориб кўрса – 4 та бўри боласи. Биттаси инидан чиқиб кетган экан, уни кўтариб олиб инига жойлаштиради. Бўри болалари оч қолган. Чўпон уйидан тушда пишириб ерман, деб олиб чиққан хом гўштини ташлаб йўлини давом эттиради. Кечда отарни жойлаштириб, бўрининг инига келса, бўри болалари жойида йўқ. Иннинг ёнида фақат излар. Демак, одамнинг келганини билиб, ота-оналари болаларини бошқа жойга кўчирган.

Орадан бир ой вақт ўтади. Воқеа унут бўлади. Бир куни Ўрозбой қўйларини санаса биттаси кам чиқади. Қайта-қайта санайди, лекин биттаси йўқ. Аниқласа, она қора қўй йўқ экан. Қир-адирларни қидиради, қўшни яйловдаги чўпонлардан сўрайди, лекин ҳеч дараги чиқмайди. Орадан яна бир ой вақт ўтади. Бу воқеа ҳам унут бўлади.

Бир куни тушда қўйларини яйловдан қудуққа қарай ҳайдаб келаётган чўпон узоқдан чангни кўради. Серлаб қараса, бояги йўқолган қора қўйга ўхшайди. Ҳайрон бўлиб турса изидан яна бир қора кўринади. Бу эса бўри. Ана, холос! Бўри қора қўйни олдига солиб қувиб отарга қўшадида ғирра кейинига йўрғалаб қайтиб кетади. Чўпон лол бўлиб, тўдага қўшилган қора қўйни кўздан кечирса, аввалги қўй эмас, лекин ҳудди шунга ўхшаш.

Йўқолган қора қўйни бўрилар озиқ қилдими ёки йўқми, номаълум, лекин, бўри чўпоннинг қилган яхшилигини ерда қолдирмаган. 

Бўри одатда болалайдиган пайтда чўпонлар яшайдиган яқин ҳудудлардан ин қуради ва яқинидаги чўпонларнинг молларига тегмайди. Ото-боболар агар молига бўри тегса, уни яхшиликка йўйган, молларимиз сони кўпаяди, деб ишонган. Бир қизиғи, бўрилар фақат касал молларга оғиз солар экан.

Ҳа, бўрида каромат кўп. Кўк бўри туркий халқларнинг тотеми саналган. Афсоналарга кўра, туркий халқлар кўк бўридан тарқалган. Туркийларнинг байроғида кўк бўрининг расми бўлган. Шунинг учун азалдан халқимиз бу жонзотга алоҳида ҳурмат билан қараган. Афсуски, табиат қонуни бузилди. Бунга асосан одамзод сабабчи бўлди. Ёввоий табиатни ўзлаштирди, оқибатида табиий тенглик йўқолди, жумладан, бўриларнинг озуқалари ҳам кескин камайди. Шу сабабли бўрилар одамларнинг молларига тега бошлади.

Бўри ҳеч қачон қулликка кўнмайди. У эркинликни севадиган ҳайвон. Ёввоий ҳайвонлар орасида фақат бўригина циркда ёки қўлда ўргатилмайди (ўргатиб ҳам бўлмайди). Аслзот жонзотнинг одам боласи ўрнак оладиган жиҳатлари жуда кўп. Бўрининг терисини тириклайин шилсанг ҳам ғинг демайди. Бўрининг терсини чилиб олгандан кейин ҳам гўштига чивин, ҳашарот, қуртқумурсқа йўламайди.

Бўрининг яна бир номи қашқирдир. Чўпонлар “қашқир” деб номи аталса, ўтарга тегади, деб ирим қилиб “ит-қуш” деб аташади.

Болалигимизда “ўтарга қашқир тегди”, деган хабар чиқса бутун қишлоқ гув этарди. Овчилар қуролланиб қашқирнинг изига тушарди. Бир куни овчилар овулга битта қашқирни тутиб келишди. Чала жони бор, лекин ҳамон ҳавфли эди. Одамларга нафратли кўзлари билан қараб ётарди. Овчилар мотоциклларда қувиб уриб тутган экан, бўри мотоциклнинг остида ётиб рамасини ҳам чайнаган. Унинг тишлари, жағлари нақадар кучли эканлигини шунда кўрганман. Шу пайтда бўрининг исини сезиб, овулдаги итлар қаёқларгадир ғойиб бўлди. 

Овчилар бўрининг изига тушганда бир томондан қувиш керак, деб айтарди. Сабаби, бир томонлаб қувса, унинг бўйни шу томонга қараб қотиб бурилмай қолар экан. Сўнг овчилар иккинчи томонига ўтиб осон уриб оларкан. Бўри кўп югурса ёки жуда оч бўлса ҳам жағи қотиб қолар экан. 

Бўри бошқа ҳайвонлардан умуман бошқача, унинг хосиятлари олдида бош эгмай иложинг йўқ. Масалан, ижтимоий тармоқларда кенг тарқалган қуйидаги расмга назар солинг.

Бўри тўдаси. Энг олдида учта қари ёки аҳволи ночор касал бўри келяпти. Агар олдинда қандайдир фавқулодда вазият юзага келса, аввал шулар қурбон бўлади. Мабода, булар охирида қолиб кетса ўлиб қолиши мумкин. Шунингдек, бу учталаси кейингиларнинг кучларини сақлаб қолиши учун уларга йўл очиб келяпти. Ундан кейин 5та кучли бўрилар. Ўртада эса 11 та урғочи бўри. Улардан сўнг яна 5 та эркак энг кучли бўрилар ва энг охирида тўда раҳбари келяпти. У тўданинг юриш йўналишини назорат қилиб, тартибга туширади. Шу боис тўданинг ортида юради.

Бўри ҳақиқатдан ҳам аслзода ҳайвон.Умри давомида фақат битта жуфт танлайди. Агар жуфти ҳалоли ўлса, иккинчиси умирининг охиригача ёлғиз яшайди ёки қайғудан ўзи ҳам жон беради. Бўри жуда ҳасоскор. Агар биттаси қўлга тушиб иккинчиси омон қолиб қутулиб кетса, албатта у ҳасос олади. Мабодо урғочиси қўлга тушиб, ўлими яқинлашганини сезса, ўзининг жинсий аъзосини ўзи чайнаб ташайди. Чунки, бўрида ор-номус жуда юқори. Авратини бошқаларга кўрсатмайди. 

Қорақалпоғистонда Оқчўлоқ деган жой бор. У ерда ҳозир Устюрт газ-кимё мажмуаси қад ростлаган. Анча йиллар олдин бу ерда яшаган битта чўпоннинг қурган қопқонига оқ қашқир тушиб қолади. Қопқонидан хабар олишга келган чўпон қашқирнинг ўз оёғини ўзи чайнаб қийиб қочиб кетганини кўради.

Кейинчалик овул атрофида шу чўлоқ қашқир кўп вақтларгача яшайди ва қишлоқга унинг ҳурматига Оқчўлоқ деб ном беришади.

Бўри боласини кучук пайтидан асрасанг ҳам қуйруғуни лиқиллатиб эркаламайди. Унинг терисидан тўн қилиб кийган одамни ҳеч қандай совуқ ёки бўрон ола олмайди. 

Бўри ҳечқачон ўлакса емайди, фақат ёш гўшт ейди, унда ҳам фақат ўзи тутган ўлжасини танаввул қилади. Улкан оч бўри бир еганда 10 килогача гўшт ейиши мумкин.

Бўри умри давомида бир марта болалайди. 3 тадан 12 тагача бола кўриши мумкин. Агар жуфтларнинг бири касал ёки қувватсиз бўлса, жуфтлашни тўхтатиб туради, чунки бу жонзотларда соғлом урпоқ қолдиришга бўлган масъулият жуда яхши ривожланган.

Агар табиатда мувозанат бузилмаса, бўри одамга энг меҳрибон ҳайвондир. Бошқа бирон жонзот одам боласини боқмас, лекин тарихда бўрилар тўдасида улғайган “маугли”лар кўп. Шуларнинг биттаси Қорақалпоғистон саҳраларида тутилган Жума Жумаев эди. Бу ҳақида сайтимизда аввал маълумот берганмиз.

Шундай экан, бўридан ўзимизга оладиган жиҳат жуда кўп. Ахир, бу жонзотни Худо бошқача қилиб яратган. Шунинг учун итнинг эгаси бўлса, бўрининг Худоси бор, дейишади.

Бўрилар қийин вазиятларда бир-бирига доимо ёрдам қўлини чўзади. Буни биз юқоридаги суратда ҳам кўрдик. Бу хосиятни улар болалигидан бўйига сингдиришади. Ота-оналари индаги болаларининг ичидан лидерини аниқлаш учун, уларга ўлжани тириклай олиб келиб беради. Болалар шу ерда ўлжага талашади ва уларнинг ичида қайсиси кучли чиқса, ўлжага шу эгалик қилади. Ота-оналари эса бу пайтда ташқаридан жим кузатиб туради. Ана шу энг кучли чиққани ўлжани бошқаларга тенг қилиб тақсимлай бошлайди. Ўзи эса энг охирида улушини олади, агар ола олса, бўлмаса бошқа ожизроқларга қарашади. Бу хосият уларнинг қонига сингган.

Бу ерда қанча ҳикмат бор-а?! Бугунги кунда халқимиз бошига тушган синовли кунларда ана шундай бўрининг хосияти бизга жуда ҳам керак. Мана юртимиз бўйлаб “Саховат ва кўмак” умумхалқ ҳаракати бошланди. Эл бошига кун тушганда бир-биримизга бўрилар каби меҳрибон, раҳмдил бўлишимиз даркор. Иккинчи жаҳон урушида, қийин вазиятларда бутун собиқ иттифоқининг болаларини боққан эмасмидик?! 

Марҳум адиб Азим Суюннинг “Кўк тукли, кўк ёлли катта арлони Бўри ҳақида баллада”сида шундай дейилади:

Кўк тукли, Кўк

ёлли Бўрим, йўқ,

Сени ҳалок этажак куч йўқ!

Мен адашиб қолганман сендан,

Сен адашиб қолгансан мендан.

Топишамиз! Буткул кўнглим тўқ!

Кўк тукли, Кўк

ёлли Бўрим, хай,

Тўғри йўлга бошлайсан мени,

Эркин диёр бизларни кутгай,

Санжоғимда кўтаргум сени!

Кўк тукли, Кўк

ёлли Бўрим, ҳай!

Шахсан ўзим барча юртдошларимизни бугунгидай синовли кунларда бир-биримизга саховатли ва кўмакдош бўлишимизга чақираман. Кўк ёлли Бўримиз эса бизни ҳамиша тўғри йўлга бошлажак...